«Όσοι επιχείρησαν να παρουσιάσουν τη ζωή και το έργο του πολυγραφότερου και σοφότερου Έλληνα του 16ου-17ου αι., δηλ. του Χιώτη Λέοντος Αλλατίου , έσπευσαν αμέσως να δηλώσουν την αδυναμία τους για μια ολοκληρωμένη βιογραφία». Με αυτά τα λόγια ξεκινά την ανακοίνωσή του στο 2ο Συνέδριο για το «Πνευματικό Αιγαίο» στις 30 Αυγούστου του 1988 ο ερευνητής-συγγραφέας Ζαχαρίας Τσιρπανλής. Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε στη Χίο, ο δε εισηγητής στηρίχθηκε, πέρα από τις σχετικές εκδόσεις που φέρουν την υπογραφή του, στις μελέτες του επίσης συγγραφέα -ερευνητή Θωμά Παπαδόπουλου, δημοσιευμένες στα «ΧΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ» και «Ο ΧΙΑΚΟΣ ΛΑΟΣ» και που μεταγενέστερα αποτέλεσαν το υλικό για το βιβλίο «Λέων Αλλάτιος, Χίος 1588 - Ρώμη 1669: Σύμμικτα Αλλατιανά».
Αλλάτιος, ο πρώτος Βυζαντινολόγος
«Στο Πάνθεο των μετά την Άλωση Ελλήνων ταγών του πνεύματος θα έπρεπε να είχε τοποθετηθεί σε περίοπτη θέση και από τους συμπατριώτες του ο Λέων Αλάτιος, Λιωνής Αλάτζης ήταν το τοπικό χαϊδευτικό του, που δεκάχρονο αγόρι το πήρανε από την ιδιαίτερη πατρίδα του Χίο και το οδήγησαν στην καθολική Δύση για σπουδές, όπου διέπρεψε και εξελίχθηκε σε διάσημο σοφό και συγγραφέα. Τόσο σοφό, που οι ξένοι σοφοί του αιώνα του, στις χώρες των οποίων δημοσίευσε τα βιβλία του, υπερβάλλοντας βέβαια, υποστήριζαν πως το γενέθλιο νησί του, η Χίος, είχε γεννήσει δύο μεγάλους, τον Όμηρο και τον Αλλάτιο!», αναφέρεται το προλογικό σημείωμα της παραπάνω έκδοσης. Σε κάθε περίπτωση στις ειδικές θεολογο-φιλοσοφικές σχολές των ελληνικών πανεπιστημίων οι φοιτητές μαθαίνουν γι' αυτόν ότι πρέπει να θεωρηθεί ο πρώτος βυζαντινολόγος, γιατί είναι ο παλαιότερος που δημοσίευσε ιστορικούς του Bυζαντίου, στην περίφημη εκδοτική σειρά «Βυζαντίς» των Παρισίων (1651). Ο κορυφαίος σοφός του 17ου αιώνα αποδεικνύει πρώτος ότι το Βυζάντιο δεν υπήρξε η στείρα θεοκρατούμενη περίοδος ενός ενδόξου, μα κοιμισμένου πλέον ελληνισμού, αλλά η σφύζουσα από δημιουργία νέα περίοδος, που φορούσε ένδυμα διαφορετικό από την προηγούμενη. Ο μεγαλύτερος, επίσης Χιώτης, ιστορικός του 20ού αι. Κωνσταντίνος Άμαντος, από την πλευρά του, αντιμετωπίζει με δέος το τεράστιο έντυπο μα και ανέκδοτο έργο του Αλλατίου, χωρίς να μπορεί να το αξιολογήσει επακριβώς, όπως αναγνωρίζει. Ανεκπλήρωτο παραμένει ακόμη το αίτημα της σύγχρονης ιστορικής και φιλολογικής έρευνας για μια πλήρη κατά το δυνατό συνθετική εξέταση της πολύπλευρης προσωπικότητας του Αλλατίου. Μέσα από τα 59 βιβλία του ο Αλλάτιος αναδεικνύεται όχι μόνο ικανός θεολόγος, αλλά και: -Βυζαντινολόγος, με εκδόσεις και σχολιασμό κειμένων, σε έργα των Μιχαήλ Ψελλού, Γεωργίου Ακροπολίτη, του Ιωήλ, η διήγηση του Ιωάννη Κανανού κ.ά -λαογράφος καταγράφοντας παραδόσεις λαϊκές και δεισιδαιμονίες της Χίου - βιβλιογράφος -ιστορικός των σχέσεων των Εκκλησιών -ιστορικός της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής.
Από τη Χίο στη Ρώμη
Σε ηλικία μόλις 12 ετών ενεγράφη μαθητής στο διάσημο Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου στη Ρώμη. Το ιστορικό διδακτήριο είναι το μοναδικό ανώτατο σχολείο στην Ευρώπη εκείνη την εποχή που προσφέρει στους οικοτρόφους του υψηλής στάθμης ανθρωπιστική παιδεία με βάση την κλασική ελληνική και λατινική Γραμματεία. Το είχε ιδρύσει το 1577 ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ' με την προοπτική να μορφωθούν οι δεινοπαθούντες Έλληνες και μέσα από τη μόρφωση να αποδεχθούν την περιζήτητη ένωση των Εκκλησιών. Μετά από δέκα χρόνια μαθητείας ο Αλλάτιος αναγορεύεται διδάκτορας της Φιλοσοφίας και της Θεολογίας. Στη Ρώμη εγγράφεται στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου, του γνωστού ως Sapienza, από όπου λαμβάνει διδακτορικό τίτλο. Σχεδίαζε να εγκατασταθεί στη Χίο, «μα η μεγάλη φτώχεια και οι ανάγκες του σπιτιού με υποχρεώνουν να μείνω στην Ιταλία και να δοκιμάσω την τύχη μου, παρά να έλθω στο νησί και να είμαι στη διάκριση του ενός και του άλλου». Από το 1618/1619 ως το 1669 που πεθαίνει, ζει στη Ρώμη προσφέροντας τις υπηρεσίες του στη βιβλιοθήκη του Βατικανού. Προσελήφθη ως «scriptor graecus» και το 1661 έφτασε στον ανώτατο βαθμό του «primo custode», του γενικού δηλαδή διευθυντή της Βιβλιοθήκης, περιβαλλόμενος από την εύνοια και την αναγνώριση του αρχηγού της Καθολικής Εκκλησίας.
Το κληροδότημα
Η ψυχή και το πνεύμα του δεν μετακινήθηκαν από το νησί του. Ο δεσμός με τον γενέθλιο χώρο διαποτίζει όλο σχεδόν το έργο του, είτε θεολογικό είναι, είτε φιλολογικό, είτε ιστορικό, είτε ποιητικό. Είναι αυτό που ωθεί τον Αλλάτιο να διαγράψει τολμηρές ιστορικές χειρονομίες. Σε επίσημα έγγραφα δεν δίστασε να διακηρύξει ότι οι Έλληνες «ορθόδοξοι σκλάβοι» της Χίου πρέπει να μορφώνονται χωρίς ηθικές δεσμεύσεις, χωρίς όρκους και ομολογίες πίστεως, εντελώς ελεύθεροι στην επιλογή της γνώσης. Με δωρητήριο έγγραφο του 1656, ο Αλλάτιος αφήνει στην πόλη και το κοινό της Χίου το σπίτι του, με τον κήπο και τα προσαρτήματά του, για να γίνει «δημόσιο σχολείο». Το προικίζει με ένα κτήμα ονόματι Αγιος Γεώργιος «Τραχινός». Από την εκμετάλλευση της περιουσίας του το σχολείο θα έπρεπε να διευρυνθεί και να αποκτήσει επιπλέον μία αίθουσα κατάλληλη για βιβλιοθήκη. Πληρεξούσιους και διαχειριστές της περιουσίας αυτής ορίζει τους «deputati», τους δημογέροντες της Χίου, Έλληνες ορθόδοξους και Λατίνους, που εκλέγονταν κάθε χρόνο και διοικούσαν το κοινό της πόλης. Ο ίδιος αιτιολογεί τη δωρεά: «Για να ανθίσει στην πατρίδα μου τη Χίο η μελέτη των Γραμμάτων (Ιο studio delle Lettere), για στολίδι και κόσμημα του νησιού μου». Ενάμιση και περισσότερο αιώνα πριν από τον Κοραή και τον Καποδίστρια, χωρίς θρησκευτικές και πολιτικές παρωπίδες, αντιμετώπισε στην πράξη το μεγάλο πρόβλημα της παιδείας των Νεοελλήνων προσφέροντας την ταπεινή έστω περιουσία του, αυτός που εξ αιτίας της φτώχειας του υποχρεώθηκε να μείνει στην Ιταλία, για να ανοίξει ένα σχολείο στη σκλαβωμένη πατρίδα. Στη διαθήκη του που ακολουθεί, αποσαφηνίζει τη θέλησή του: από την περιουσία και την αποδοτική επένδυση των χρημάτων του, να επιχορηγούνται τρεις νεαροί Χιώτες ως συνοικότροφοι στο Ελληνικό Κολλέγιο. Οι υπότροφοι έπρεπε απαραιτήτως να έχουν Έλληνες γονείς και να έχουν βαφτισθεί σε ορθόδοξη εκκλησία, να μην είναι δηλαδή δυτικού δόγματος. Η επιλογή τους θα γινόταν αποκλειστικά από τους δημογέροντες της Χίου. Πράγματι, στο Ίδρυμα σπούδασαν χάρη στο κληροδότημα του Αλλατίου πάνω από 40 Χιώτες, από το 1669 ως το 1840.
Αλληλογράφος, κορυφαίος της εποχής του
Προς και από τον Αλλάτιο, έχουν ανταλλαγεί επιστολές με κορυφαίες προσωπικότητες της εποχής του, οι οποίες αποτελούν αστείρευτο πλούτο πληροφοριών και γνώσης. Επιστολές συναντά κανείς στο γνωστό Fondo Allacci ή Carte Allacciane, μία συλλογή 236 χειρόγραφων τόμων στη βιβλιοθήκη Vallicelliana της Ρώμης, ενώ έχουν επισημανθεί άλλες στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού, στο αρχείο του Ινστιτούτου Ιστορίας του Λένινγκραντ. Στο τελευταίο αυτό αρχείο φυλάσσονται 187 επιστολές του ή που έχουν σχέση μ’ αυτόν. Ο Σοβιετικός ιστορικός Igor Medvedev σε ενδιαφέρουσες μελέτες του, αξιολογεί με επιτυχία μέρος των επιστολών. Σύμφωνα με αυτές, μερικοί από τους Ευρωπαίους αποστολείς προς τον Αλλάτιο είναι ο καρδινάλιος Ιούλιος Mazarino, ο γνωστός πρωθυπουργός του Λουδοβίκου ΙΓ' της Γαλλίας, ο καρδινάλιος Francesco Barberini, ο Λεοπόλδος, αρχιδούκας της Αυστρίας, ο αρχιδούκας Μαξιμιλιανός A΄ της Βαυαρίας, ο πάπας Αλέξανδρος Ζ΄, ο περίφημος υπουργός Οικονομικών της Γαλλίας Jean-Baptiste Colbert, οι διάσημοι φιλόλογοι Jacques Goar και Francis Combefis, ο Ιταλός ιστορικός Ferdinando Ughelli, ο βιβλιοθηκάριος των Richelieu και Mazarino Γαβριήλ Naudd, ο Ιταλός λόγιος Antonio Magliabechi και πολλοί άλλοι. Από Έλληνες υπήρξαν ο Άνδριος Νικόλαος Αλλεμάνος, οι Κύπριοι Ιωάννης Ματθαίος Βουστρώνιος και Νεόφυτος Ροδινός, ο Τραπεζούντος Κύριλλος, ο Δυρραχίου Συμεών Λάσκαρις, οι Χιώτες λόγιοι Γεώργιος Κορέσσιος, Γρηγόριος ιερομόναχος και πρωτοσύγκελος, Παντελεήμων (Παΐσιος) Λιγαρίδης, Ιωάννης Ανδρέας Σταυρινός, Δημήτριος Πεπανός, ο Εξ Απορρήτων Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Βεροιώτης νεοαριστοτελιστής φιλόσοφος Ιωάννης Κωττούνιος και άλλοι.
Το Ιδεολόγημα του Λεόντος Αλλατίου
Ο Αλλάτιος αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη για την ένωση της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας όχι για να δείξει όμως την ανωτερότητα της Ρώμης. Πίστευε σε μια προσέγγιση, σε μια συμφιλίωση των δύο Εκκλησιών, και υποστήριζε ότι οι διαφορές ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και στη Ρώμη ήταν δευτερεύουσες, περιθωριακές και τυπικού χαρακτήρα, δεν παρουσίαζαν δογματικά εμπόδια. Από μια αλληλοκατανόηση η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν θα αλλοτριωνόταν, ενώ οι Έλληνες θα εξασφάλιζαν και πνευματικά και υλικά κέρδη. Οι ιδέες αυτές θυμίζουν τα οράματα του Έλληνα καρδιναλίου Βησσαρίωνος του 15ου αι., εύρισκαν ευμενή απήχηση στη μετά τη σύνοδο του Trento Ρώμη. Σ' αυτό το κλίμα ανταποκρίθηκε ο Αλλάτιος και κατάφερε να επιβάλει τη θέλησή του, να γίνει σεβαστή η θρησκευτική συνείδηση των ορθοδόξων Χίων που θα φοιτούσαν στο Ελληνικό Κολλέγιο.
Ο συμμαθητής και φίλος του Ιωάννης Κωττούνιος του αφιερώνει το επίγραμμα:
«Άλλάτιε, κλεινή σέ Χίος τέκεν, ή πριν Όμηρου, νυν σέο κυδίστοις ήρε κλέος γενέθλοις»
(Αλλάτιε, η περίδοξος Χίος σε γέννησε, αυτή που πρώτα για τον Όμηρο και τώρα για τα δικά σου λαμπρά γενέθλια περηφανεύεται και δοξάζεται).
(Πηγές:Μελέτες-έρευνα, βιβλία Θωμά Παπαδόπουλου και Ζαχαρία Τσιπαρλή)
facebook
youtube
instagram
X
