18.4.2022 18:09

Οι αναγεννησιακές φορεσιές της Χίου

Λεπτομέρεια από επιχρωματισμένη χαλκογραφία του 1807

Η επίκουρη καθηγήτρια Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Νάντια Μαχά-Μπιζούμη, μιλά με αφορμή το βιβλίο της για τις τοπικές ενδυμασίες των Μαστιχοχωρίων από το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς.

 (Αποσπάσματα από Συνέντευξη στο Χρήστο Παρίδη, Lifo 16.2.2021)


Το μαστίχι! Αυτό το δώρο της φύσης επανέρχεται συνεχώς στον λόγο της λαογράφου και συγγραφέα Νάντιας Μαχά-Μπιζούμη, ως η κύρια αιτία ευμάρειας και κατακτήσεων ανά τους αιώνες στο νησί της Χίου. Το στοιχείο που, πέρα από την οικονομία, εν τέλει καθόρισε τις συνήθειες και την αισθητική μιας ολόκληρης κοινωνίας μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Πρόκειται για έναν τόπο μεγάλης αξίας, του οποίου οι κάτοικοι, ακόμα και σε εποχές ξένης κατοχής, δεν έπαψαν να παράγουν πλούτο, γεγονός που τους άνοιγε τους ορίζοντες στον κόσμο.

  • Τι είναι εκείνο που κάνει τα φουστάνια των Μαστιχοχωρίων να αποκτούν ιδιαίτερη σημασία;

Στη Χίο έχουμε δύο βασικούς τύπους γυναικείας φορεσιάς, έναν στο Πυργί και έναν στην Καλαμωτή. Και στα δύο χωριά υπάρχει η παρουσία του κοντού λευκού πτυχωτού φουστανιού, έτσι όπως το γνωρίζουμε από τις μουσειακές συλλογές. Υπάρχει, όμως, και ένας τρίτος τύπος ενδύματος, λιγότερο γνωστός, στα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια, που, παρότι διατηρεί στην ονομασία του τον όρο «φουστάνι» ή «κοντό», δεν είναι φουστάνι αλλά ένα αμάνικο ζακέτο, δηλαδή ένα γιλέκο. Η πτύχωσή του βρίσκεται στο πίσω μέρος της πλάτης, θυμίζει μάλιστα το λεγόμενο και «σαμαράκι», τη συγκεντρωμένη πτύχωση που βρίσκουμε στην πλάτη του φουστανιού από το Πυργί, γι' αυτό πιθανόν αποτελεί εξέλιξή του. Δηλαδή, στο πέρασμα των χρόνων αυτός ο τύπος ενδυμασίας από το Πυργί εξελίσσεται, το κάτω τμήμα του φουστανιού αποκόπτεται, φεύγει, και μένει μόνο το επάνω τμήμα, διατηρώντας ως ανάμνηση την ονομασία, που συνδέεται με το αρχικό του σχήμα.

  • Έχει ενδιαφέρον το ότι εμείς τα γνωρίζουμε περισσότερο από τις Κυκλάδες.

Τα φουστάνια που διασώθηκαν στη Χίο πιστεύουμε ότι είναι πράγματι ο τύπος του φουστανιού που φορέθηκε και στην ευρύτερη περιοχή των Κυκλάδων. Καθώς δεν έχουν διασωθεί ολόκληρες φορεσιές από τα Κυκλαδονήσια, γνωρίζουμε γι' αυτές κυρίως μέσα από τις γκραβούρες και από τους περιηγητές. Το σχήμα τους μοιάζει με εκείνο των φουστανιών που διασώθηκαν στη Χίο. Γιατί μπορεί τα φουστάνια αυτά να απηχούν φόρμες της ιταλικής Αναγέννησης, που βεβαίως ήρθαν με τους Γενοβέζους, αλλά ακόμα και όταν έρχεται η οθωμανική κατάκτηση, η χρήση τους συνεχίζεται. Γιατί η ταυτότητα αυτών των φουστανιών στην ουσία συνδέθηκε απόλυτα με το μαστίχι, το στοιχείο που καθορίζει τα πάντα στην ιστορία του νησιού. Είναι ο λόγος που όταν οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν το νησί δεν αναγκάζουν τους κατακτημένους να αλλάξουν τα ενδυματολογικά τους πρότυπα, δίνοντάς τους μάλιστα μια σειρά από προνόμια.

  • Να σταθούμε στον δέκατο έκτο αιώνα και τους Γενουάτες. Έφεραν τεχνογνωσία, εξελιγμένη αισθητική και τη μόδα, που καταρχάς υιοθέτησε η ντόπια άρχουσα τάξη, η οποία πάντα μιμείται τους κατακτητές, και σταδιακά πέρασε στα χαμηλότερα στρώματα του νησιού.

Ακριβώς. Αλλά όταν καταφθάνουν οι Γενοβέζοι, το 1346, γίνεται εποικισμός και οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις, οι αρχόντισσες της Χώρας, πράγματι μιμούνται τις Γενοβέζες αρχόντισσες ως προς τον τρόπο της ένδυσης. Μόνο που τις μιμούνται παθητικά, δηλαδή αναπαράγουν τα ποδήρη, μακριά φορέματα με τις βαριές πτυχώσεις της ιταλικής Αναγέννησης, γιατί στην ουσία είναι οι εκπρόσωποι της αργόσχολης τάξης. Δεν χρειάζεται να έχουν ενδύματα που θα τους βοηθούν στις καθημερινές τους δουλειές. Τα κατώτερα στρώματα, από την άλλη, εργάζονται καθημερινά πολύ σκληρά σε αγροτικές εργασίες. Δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιούν βαριά υφάσματα, μεταξωτές στόφες με υφασμένα διακοσμητικά μοτίβα. Έχουν όμως ως πρώτη ύλη το βαμβάκι, από το οποίο, όταν το περνούν στον αργαλειό, βγάζουν το βαμβακερό πανί – πυκνοϋφασμένο πανί θα το χαρακτήριζα, έναν πρώιμο τύπο του τζιν υφάσματος….

  • Κατά την οθωμανική περίοδο δεν αλλάζουν κάποια πράγματα;

Βεβαίως και αλλάζουν. Το κοντό αμάνικο ζακέτο πιθανολογούμε ότι είναι η εξέλιξη του αρχικού τύπου του δέκατου έκτου αιώνα, δηλαδή το «φουστάνι» στο Πυργί που έχει συγκεντρωμένη όλη την πτύχωση στο πίσω μέρος της πλάτης. Και στο Πυργί και στην Καλαμωτή έχουμε λευκό φουστάνι. Όταν αυτό εξελίσσεται, φτάνοντας στον δέκατο ένατο αιώνα, κονταίνει και άλλοτε διατηρεί το λευκό του χρώμα και άλλοτε γίνεται χρωματιστό.

  • Αναφέρεστε και σε ένα φουστάνι του 1553 με έκθετα τα στήθη. Σημαίνει αυτό κάτι για τη σεξουαλικότητα της εποχής;

Οι αρχόντισσες, κατά τη γενουατική περίοδο, φοράνε ενδύματα με βαθύ ντεκολτέ, μιμούμενες τις Γενοβέζες. Το στήθος και η περιφέρεια αποτελούν την ερωτογενή ζώνη της μόδας. Η έκθεση όμως, το σχήμα και το μέγεθος του στήθους, ο λαιμός, οι ώμοι, φορτίζονται ή αποφορτίζονται ερωτικά ανάλογα με τα πολιτισμικά περιβάλλοντα στα οποία αναπτύσσονται τα ρούχα.

  • Στοιχείο εισηγμένης κουλτούρας της ιταλικής Αναγέννησης.

Όταν μελετάμε τα ενδύματα, προσπαθούμε να εντοπίσουμε ή, μάλλον, να τα βάλουμε σε πλαίσιο με βάση τα ιστορικά και πολιτισμικά τους συγκείμενα. Οι περιηγητές που επισκέφθηκαν το νησί, από τον δέκατο έκτο αιώνα μέχρι και το πρώτο μισό του δέκατου ένατου, εστιάζουν το ενδιαφέρον τους και στις γυναίκες του νησιού. Μιλάνε με πολύ ωραία λόγια για την εμφάνιση και τη χειραφέτησή τους.

  • Η μορφή των «φουστανιών», τελικά, παγιώθηκε μέσα στους αιώνες;

Οι ενδυματολογικές μεταβολές στην παραδοσιακή κοινωνία γίνονται με πολύ αργά βήματα, γιατί το ένδυμα συνδέεται απόλυτα με την ταυτότητά της. Την τοπική ταυτότητά της, ως κώδικα επικοινωνίας, ας πούμε, που ενημερώνει τα άτομα από άλλο χωριό ή άλλη περιοχή για τον τόπο καταγωγής της γυναίκας που φοράει μια συγκεκριμένη φορεσιά. Στα τέλη του δέκατου ενάτου αιώνα τα φουστάνια αποκτούν το τελικό τους σχήμα, παγιώνεται η φόρμα τους, ενώ στις αρχές του εικοστού χάνουν τη λειτουργικότητά τους.

Λεπτομέρεια από επιχρωματισμένη χαλκογραφία του 1807

Ειδήσεις σήμερα. Μπείτε στην ομάδα μας στο Viber και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Ακολουθήστε μας στο Google News. Σχολιάστε στην σελίδα μας στο Facebook.

Τα νέα της Χίου κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας. Γίνετε συνδρομητής της εφημερίδας «πολίτης» συμπληρώνοντας την ηλεκτρονική φόρμα εδώ.

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ