Η ρωσική διπλωματική και εμπορική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο διαμορφώνεται σταδιακά μέσα από την ενίσχυση της πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μετά τη Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή το 1774.
Η συνθήκη αποτελεί ορόσημο, αφού δίνει στη Ρωσία πρόσβαση στα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, εξασφαλίζοντας την έξοδο προς τη Μεσόγειο. Κυρίως όμως ενισχύει την επιρροή της Ρωσίας μέσω διπλωματικών, στρατιωτικών και εμπορικών μέσων, ως παγκόσμιας δύναμης.
Η Κρήτη με τη στρατηγική θέση της στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, καθίσταται κομβικό σημείο για τη ρωσική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.
Η αρχή της ρωσικής παρουσίας στην Ανατολική Μεσόγειο μπορεί να εντοπιστεί στη λεγόμενη «Αποστολή του Αρχιπελάγους», η οποία συνδέεται με τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1768-1774. Κατά τη διάρκεια αυτής της εκστρατείας, η Ρωσία καταλαμβάνει περισσότερα από 20 νησιά του Αιγαίου ανακηρύσσοντας το «Ρωσικό Αρχιπέλαγος» σε πριγκιπάτο, κάνοντας ένα αποφασιστικό βήμα προς την πολιτική και οικονομική της επέκτασή της στη Μεσόγειο Θάλασσα. Αν και η αποστολή επί της ουσίας καθίσταται ανεπιτυχής, με την αποχώρηση του ρωσικού στόλου από την περιοχή το 1774, αποτελεί μια στρατηγική κίνηση που θέτει τα θεμέλια για τη μελλοντική ρωσική παρουσία στη Μεσόγειο
Η συνθήκη επιτρέπει στη Ρωσία να διαπλέει τα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, αποκτώντας πρόσβαση στα «ζεστά νερά» της Μεσογείου, στόχος που αποτελεί μακροχρόνια επιδίωξη της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, με αυτό το ενδιαφέρον να διατηρείται έως τις μέρες μας.
Κατά τον 19ο αιώνα η Ρωσία επιδιώκει να ενισχύσει τη θέση της στα Βαλκάνια και να παρουσιαστεί ως προστάτιδα δύναμη των ορθόδοξων χριστιανών υπηκόων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι διπλωματικές της κινήσεις περιλαμβάνουν τη σύναψη συμμαχιών, όπως αυτή με τη Γαλλία το 1892 και την εμπλοκή σε θέματα όπως το κρητικό ζήτημα.
Είναι αυτό που αποτελεί εστία γεωπολιτικής αντιπαράθεσης, με τις Μεγάλες Δυνάμεις να παρεμβαίνουν για την αποκατάσταση της τάξης και την προστασία των συμφερόντων τους στην περιοχή. Η ρωσική εμπλοκή εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο του ανατολικού ζητήματος και της εύθραυστης ισορροπίας ισχύος μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων. Η ρωσική στρατιωτική και πολιτική παρουσία στην Κρήτη επισφραγίστηκε με την απόβαση ρωσικών δυνάμεων το 1897, στο πλαίσιο της διεθνούς επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων για την αποκατάσταση της τάξης στο νησί.
Διασύνδεση εμπορική και όχι μόνο
Με το πέρας του Κριμαϊκού Πολέμου το 1856 ιδρύεται στην Οδησσό η Ρωσική Ατμοπλοϊκή και Εμπορική Εταιρεία, η ΡΑΕΕ, με τη συνδρομή ομογενών επιχειρηματιών και κυρίως των Ηλία Μουσούρα και Θεμιστοκλή Πετροκόκκινο, με στόχο την καθοριστική ενίσχυση του ρωσικού εμπορικού στόλου και τη δυνατότητα στρατιωτικής χρήσης των εμπορικών πλοίων της σε περιόδους πολέμου. Η στρατηγική της επέκταση περιλαμβάνει τη σύνδεση της Μαύρης Θάλασσας με τα λιμάνια της Μεσογείου, μεταξύ αυτών και της Κρήτης, ως μέρους της ευρύτερης γραμμής Οδησσού – Αλεξανδρείας. Η απόφαση αυτή βασίζεται στη γεωπολιτική σημασία της Κρήτης και στην ανάγκη υποστήριξης των ρωσικών στρατευμάτων που βρίσκονταν στο νησί.
Η ΡΑΕΕ διαδραματίζει ενεργό ρόλο στη διασύνδεση της Κρήτης με τη Ρωσία και άλλες περιοχές της Μεσογείου. Παρόλο που οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ Κρήτης και Ρωσίας δεν παρουσιάζουν εντυπωσιακά μεγέθη, η παρουσία της εταιρείας έχει γεωστρατηγικό και πολιτικό χαρακτήρα. Η εταιρεία αναλαμβάνει τη μεταφορά ταχυδρομείου, στρατευμάτων και προμηθειών για τις ρωσικές δυνάμεις, ενώ παράλληλα επιδιώκει να διεισδύσει στην τοπική αγορά ναυτιλίας.
Το λιμάνι της Σούδας, ως κεντρικό σημείο της ναυτιλιακής και στρατιωτικής δραστηριότητας της Κρητικής Πολιτείας, αποτελεί στόχο των ρωσικών βλέψεων. Η γεωγραφική θέση του και το φυσικό βάθος του το καθιστούν ιδανικό αγκυροβόλιο για τους στόλους των Μεγάλων Δυνάμεων. Για τη Ρωσία, η Σούδα αποτελεί «κλειδί» για τη διασφάλιση της επιρροής της στην περιοχή, ενισχύοντας τόσο τη στρατιωτική παρουσία της όσο και τη ναυτιλιακή δραστηριότητά της μέσω της ΡΑΕΕ τακτικών γραμμών.
Ο Ηλίας Μουσούρος ή Μουσσούρης, ναυτιλιακός πράκτορας της ΡΑΕΕ στα Χανιά έχει προϋπάρξει ένας από τους πιο επιφανείς Έλληνες εμπόρους της Οδησσού και διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη διαχείριση των εμπορικών και ναυτιλιακών δραστηριοτήτων της εταιρείας. Η τοποθέτησή του είναι στρατηγικής σημασίας για τη διείσδυση της ΡΑΕΕ στην κρητική αγορά. Παρά την αρχική του επιτυχία, ο Μουσούρος αντιμετωπίζει δυσκολίες στην προσπάθεια να εξασφαλίσει μεγαλύτερο μερίδιο αγοράς για τη ΡΑΕΕ, ιδίως στον τομέα της ακτοπλοΐας.
Η παρουσία του Θεμιστοκλή Πετροκοκκίνου
Παράλληλα με τις εμπορικές δραστηριότητες του Ηλία Μουσούρου, τη στρατιωτική και διπλωματική παρουσία των Ρώσων στην Κρήτη, εμφανίζεται ακόμη ένα μέλος της ελληνικής εμπορικής διασποράς της Ρωσίας. Πρόκειται για τον Θεμιστοκλή Πετροκόκκινο, μέλος της πολυάριθμης οικογενείας επιχειρηματιών από τη Χίο, αρκετοί εκ των οποίων εγκαθίστανται και δραστηριοποιούνται στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας. Ο Θεμ. Πετροκκόκινος συγκαταλέγεται στην επιχειρηματική ελίτ της Αγίας Πετρούπολης κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, είναι τραπεζίτης και έμπορος, ξεκινώντας τη σταδιοδρομία του στα λιμάνια της Μαριούπολης και του Ταϊγανίου, ενώ ταυτόχρονα είναι από τους μεγαλύτερους επενδυτές στην κατασκευή των σιδηροδρόμων της Ρωσίας. Το 1898, ο Πετροκόκκινος πραγματοποιεί μια ιδιαίτερα σημαντική και, όπως αποδεικνύεται αργότετα, μυστική αγορά οικοπέδου στη Σούδα. Το ακίνητο, έκτασης 6.417 τετραγωνικών μέτρων και αξίας 60.000 φράγκων, βρίσκεται κοντά στα οθωμανικά νεώρια, μια περιοχή στρατηγικής σημασίας για τις θαλάσσιες μεταφορές και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Σύμφωνα με τα ρωσικά αρχεία, η αγορά δεν εξυπηρετεί προσωπικά ή εμπορικά συμφέροντα του Πετροκόκκινου, αλλά αντιθέτως, πραγματοποιείται κατόπιν αιτήματος του ισχυρού υπουργού Οικονομικών της Ρωσίας Σεργκέι Βίτε και με τη σύμφωνη γνώμη του υπουργού Ναυτιλίας, αντιναυάρχου Πάβελ Τιρτόβ.
Η αγορά αυτή είναι επί της ουσίας πλασματική, έχοντας στόχο την απόκτηση του οικοπέδου από το ρωσικό υπουργείο Ναυτιλίας χωρίς να προκληθεί διπλωματική ή πολιτική ένταση με την Κρητική Πολιτεία ή τις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις. Το άρθρο 1 του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας απαγορεύει την απαλλοτρίωση εδαφών από ξένες δυνάμεις, καθιστώντας αναγκαία την εφαρμογή ενός δικτύου συνεργασίας με Έλληνες επιχειρηματίες και νομικούς. Η ΡΑΕΕ εμφανίζεται ως επίσημος ιδιοκτήτης του οικοπέδου ενώ η διαχείριση στην πραγματικότητα πραγματοποιείται από το ρωσικό υπουργείο Ναυτιλίας. Το σχέδιο προέβλεπε ότι σε περίπτωση απόσυρσης της ΡΑΕΕ από την Κρήτη, το ακίνητο θα περνούσε σε άλλο πρόσωπο, υποδεικνυόμενο από τη ρωσική κυβέρνηση.
Για να διατηρηθεί η μυστικότητα της συμφωνίας, οι διαδικασίες αγοραπωλησίας διεκπεραιώνονται με τρόπο που να μην εγείρουν υποψίες. Η τελική πράξη αγοραπωλησίας υπογράφεται το 1908 σε συμβολαιογραφικό γραφείο της Ερμούπολης Σύρου. Οι μάρτυρες της συμφωνίας επιλέγονται σκοπίμως ως παντελώς ξένοι και άσχετοι με την υπόθεση, ώστε να μην προκληθεί πολιτική ή νομική αμφισβήτηση. Επιπρόσθετα η ΡΑΕΕ επιμένει και επιβάλει η επικύρωση και η μετάφραση της συμφωνίας στα ρωσικά να γίνει στην Αγία Πετρούπολη αντί την Κρήτη ή την Οδησσό, διασφαλίζοντας τη διατήρηση του απορρήτου.
Με άλλα λόγια τα γεωστρατηγικά συμφέροντα της Ρωσίας συγχωνεύονται με επιχειρηματικές και διπλωματικές δραστηριότητες. Το δίκτυο συνεργασίας που συγκροτείται με Έλληνες επιχειρηματίες αντικατοπτρίζει μια ευρύτερη στρατηγική διείσδυσή της στην Ανατολική Μεσόγειο μέσω έμμεσων και διακριτικών μεθόδων.
Ενδιαφέρον προκαλεί η χρηματοδότηση της αγοράς, η οποία καλύπτεται από το ρωσικό υπουργείο Ναυτιλίας. Η ΡΑΕΕ, παρότι εμφανίζεται ως νόμιμος κάτοχος, δεν επωμίζεται καμία οικονομική επιβάρυνση. Ο Πετροκόκκινος, μάλιστα, κατορθώνει να αποκομίσει οικονομικό όφελος, καθώς το ποσό που τελικά λαμβάνει για την πώληση ανέρχεται σε 75.000 φράγκα, σημαντικά υψηλότερο από το αρχικό κόστος αγοράς.
Οι στρατηγικές επιδιώξεις
Η στρατηγική αξία του οικοπέδου συνδέεται με τη γειτνίαση της θέσης όπου αγκυροβολεί η ρωσική φρεγάτα στη Σούδα, επιφορτισμένη με την επιτήρηση της τάξης και τη στήριξη των ρωσικών δυνάμεων στην περιοχή. Η ύπαρξη ενός «νόμιμου» ρωσικού ερείσματος παρείχε μεγαλύτερη ευελιξία στις κινήσεις των Ρώσων στην περιοχή, δίχως να εγείρει υποψίες από τις τοπικές αρχές ή τους συμμάχους. Ωστόσο, τα ακριβή στοιχεία για τη χρήση του οικοπέδου μετά την αποχώρηση των Ρώσων από την Κρήτη παραμένουν ασαφή. Παρόλο που η πρακτική της «συνεργασίας μέσω τρίτων» φαίνεται να ήταν επιτυχής, τα έγγραφα δεν αποσαφηνίζουν αν το υπουργείο Ναυτιλίας και η ΡΑΕΕ εκμεταλλεύονται πλήρως τις δυνατότητες του οικοπέδου. Η συγκεκριμένη υπόθεση αναδεικνύει την πολυπλοκότητα της ρωσικής παρουσίας στην Κρήτη, όπου τα γεωστρατηγικά συμφέροντα συγχωνεύονται με τις επιχειρηματικές και διπλωματικές δραστηριότητες. Το δίκτυο συνεργασίας που συγκροτείται με Έλληνες επιχειρηματίες αντικατοπτρίζει μια ευρύτερη στρατηγική διείσδυσης της Ρωσίας στην Ανατολική Μεσόγειο μέσω έμμεσων και διακριτικών μεθόδων.
Πηγή: https://www.kathimerini.gr της κας Άννας Σιντορένκο επιστημονικής υπεύθυνης Ερευνητικού Προγράμματος ERC: «Υπόγειο εμπόριο: Ξετυλίγοντας το θαλάσσιο λαθρεμπόριο μεταξύ της Ρωσικής και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1853-1914)», μεταδιδακτορικής ερευνήτριας Κέντρου Ναυτιλιακής Ιστορίας – Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών – ΙΤΕ.
Αναρτήθηκε 31 Μαρτίου 2025.
Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο.
facebook
youtube
instagram
X
