Το σημαντικότερο συμβάν κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής του νησιού είναι αδιαμφισβήτητα ο βομβαρδισμός του πλοίου του Ερυθρού Σταυρού WIRIL στο λιμάνι. Αναφορές και μαρτυρίες έχουν γραφεί, εμπεριστατωμένες και λεπτομερείς και ως εκ τούτου μια ακόμη δεν θα ήταν παρά επανάληψη.
Επ’ ευκαιρία όμως της 77ης επετείου του τραγικού γεγονότος, ανακαλύπτοντας παράλληλα μια από τις πολλές -και ποικίλες συνάμα- εξαιρετικές ερευνητικές εργασίες της δρα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ κυρίας Αθηνάς Ζαχαρού-Λουτράρη, στην περιοδική έκδοση «ΚΑΜΠΑΝΕΣ» του γυναικείου Συνδέσμου «Οι Φίλοι του Χιώτικου Χωριού», την οποία μεταφέρουμε αυτούσια :
Απεικόνιση του βομβαρδισμού του WIRIL, 7 Φεβρουαρίου 1944, στο ταφικό μνημείο του Αναργ. Κουφοπαντελή
Στις 7 Φεβρουαρίου 1944, λίγους μήνες πριν την απελευθέρωση της Χίου από τη γερμανική κατοχή, κατά την οποία ο χιώτικος λαός υπέστη μύρια δεινά και το επισιτιστικό πρόβλημα έλαβε τεράστιες διαστάσεις, ένα τρομερό συμβάν συγκλόνισε τον τόπο με τραγικές συνέπειες· ο βομβαρδισμός του πλοίου WIRIL, του Ερυθρού Σταυρού, από συμμαχικά μας αγγλικά αεροπλάνα, στο λιμάνι της Χίου κατά την εκφόρτωση βοήθειας στον λιμοκτονούντα πληθυσμό του νησιού.
Στον τύπο της εποχής και σε βιβλία ιστορίας της Χίου αυτής της περιόδου υπάρχουν λεπτομερείς περιγραφές από αυτόπτες μάρτυρες του γεγονότος, ενώ εξακολουθούν να γράφονται βιβλία και άρθρα, με νέα στοιχεία που έρχονται στο φως, για όσα διαδραματίστηκαν στις 12 περίπου το μεσημέρι της 7ης Φεβρουαρίου στο λιμάνι της Χίου και για όσα ακολούθησαν[1].
Επειδή σκοπός του παρόντος άρθρου δεν είναι μία ακόμη εξιστόρηση του γεγονότος, αλλά η παρουσίαση μίας ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αναπαράστασής του, θα προηγηθεί η απαραίτητη σύντομη ιστορική αναφορά και θα ακολουθήσει η περιγραφή του μνημείου.
Το σουηδικό μικρό φορτηγό πλοίο WIRIL, ναυλωμένο από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, εφοδιασμένο με όλες τις απαραίτητες άδειες και έχοντας εγκαίρως ενημερώσει για τις ακριβείς ενέργειές του τους Γερμανούς κατακτητές και τους Άγγλους συμμάχους, βρισκόταν στη διαδικασία εκφόρτωσης των πολύτιμων για τον πληθυσμό της Χίου αγαθών και κατά ευνοϊκή συγκυρία οι εργάτες είχαν σχολάσει. Αν και η σημαία του Ερυθρού Σταυρού ήταν ορατή στο πρυμναίο κύριο κατάρτι και τα σήματά του ευκρινέστατα στις πλευρές του πλοίου και στους μουσαμάδες που σκέπαζαν τα αμπάρια του, έξι βρετανικά αεροσκάφη κατά τις τρεις επιθέσεις τους έριξαν εμπρηστικές και εκρηκτικές βόμβες στο λιμάνι από χαμηλό ύψος και πολυβόλησαν την προκυμαία και το σκάφος. Το πλοίο επλήγη στη δεξιά του πλευρά και στο πρωραίο κατάστρωμα ανεφλέγησαν έξι βαρέλια με πετρέλαιο που ήταν εκεί, τα οποία μετέδωσαν τις φλόγες σε όλη τη γέφυρα, δυσκολεύοντας πολύ το έργο της κατάσβεσης. Ο τραγικός απολογισμός ήταν 18 νεκροί (ανάμεσά τους και ο Σουηδός αντιπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού Νils Erik Nilsson), 60-70 τραυματίες και πολλές υλικές καταστροφές.
Το θλιβερό γεγονός, πέρα από την ανείπωτη θλίψη για τα θύματα, προκάλεσε και το ανεξήγητο ερώτημα, γιατί τα συμμαχικά αεροπλάνα έπληξαν πλοίο του Ερυθρού Σταυρού, προστατευμένο από τις διεθνείς συνθήκες, που έφερνε τρόφιμα και εφόδια για τους κατοίκους συμμάχου χώρας, ενώ γνώριζαν την εθνικότητα και τη φύση της αποστολής του· και γιατί, ενώ μπορούσαν να το βυθίσουν, θέλησαν μόνο να του προκαλέσουν ζημιές. Αλληλοκατηγορίες σπίλωσαν πρόσωπα που αποδείχτηκαν αθώα, δικαιολογίες περί λάθους κατέρρευσαν, φήμες για μεταφορά μεγαλύτερων των φανερών ποσοτήτων πετρελαίου δεν επιβεβαιώθηκαν, αντιφάσεις και κενά δυσκολεύουν την αναζήτηση της αλήθειας. Αν και το ζήτημα δεν έχει πλήρως διαλευκανθεί, διατυπώνεται η άποψη ότι οι Άγγλοι, με τον προαποφασισμένο βομβαρδισμό (όπως έκαναν ένα μήνα νωρίτερα στο μεγάλο βομβαρδισμό του Πειραιά), σκόπευαν σε μία επίδειξη δύναμης προς πάσα κατεύθυνση, εν όψει της ανακατανομής των ζωνών επιρροής, και δήλωναν την επιθυμία τους να επιβληθούν στην Ελλάδα, μετά την κατάρρευση της Γερμανίας που ήδη είχε αρχίσει.
Ένα από τα θύματα αυτού του βομβαρδισμού ήταν ο Ανάργυρος Κουφοπαντελής, 38 ετών, που υπηρετούσε ως ναύκληρος στο πλοίο, όπως και ο Χρ. Τσόρος, ο οποίος τραυματίστηκε και έχασε το πόδι του. Αυτός, 68 χρόνια μετά, αναφέρεται στα γεγονότα και στο θάνατο του Κουφοπαντελή («κάηκε κατά τον βομβαρδισμό») λέγοντας ότι βρέθηκαν μαζί ως πλήρωμα στο WIRIL, γιατί τρεις ναύτες από το σουηδικό βαπόρι έτυχε να αρρωστήσουν και να επιστρέψουν στη Σουηδία και στη θέση τους πήραν τρεις Έλληνες ναυτικούς[2]. Στο Ημερολόγιο του πλοίου δύο φορές αναγράφεται ότι ο Κουφοπαντελής σκοτώθηκε από μία εμπρηστική βόμβα, που έπεσε κοντά στην πρύμνη κατά τη δεύτερη επίθεση[3]. Περισσότερες πληροφορίες δίδει ο Γ. Πλουμής στη σειρά άρθρων του στην εφημερίδα Πρόοδος, δέκα χρόνια αργότερα[4]. Αναφέρει ότι κατά την τρίτη επίθεση των βομβαρδιστικών «ο Ανάργ. Κουφοπαντελής, Χιώτης από το Βροντάδο, κάτοικος όμως Πειραιώς, που είχε προσληφθή ως ναύκληρος στο Βίριλ, σκοτώθηκε από ένα βλήμα»[5]. Ο ίδιος σε επόμενο άρθρο γράφει ότι τραυματίστηκε, και στην προσπάθειά του να σωθεί, κάηκε: «… Οι λοιποί νεκροί εκηδεύθησαν εις τας ενορίας των με συγκινητικάς εκδηλώσεις, υπό τους θρήνους και τας οιμωγάς των βαρυπενθούντων οικείων των. Ένας όμως έμενεν αζήτητος εις το νεκροστάσιον του Νοσοκομείου μας. Ήτο ο ναύκληρος του Βίριλ Ανάργυρος Κουφοπαντελής, ο οποίος φεύγων τραυματισμένος να σωθή έπεσε και εκάη επί της φλεγομένης βενζίνης». Το σώμα του παραμορφώθηκε από τη φωτιά και, καθώς η οικογένειά του ζούσε στον Πειραιά, δεν τον αναζήτησε κανείς, μέχρι που έγινε γνωστή η ταυτότητά του. Τότε οι συμπολίτες του από τον Άγιο Μάρκο Βροντάδου, τον τόπο καταγωγής του, «έστειλαν και επήραν το παραμορφωμένον και μαυρισμένον από την φωτιά σκήνος του, το ετοποθέτησαν εις καινουργές φέρετρον και τον εκήδευσαν επιβλητικότατα». Τον επικήδειο εκφώνησε «ο πρωθιερεύς του ναού Αιδεσ. π. Μάρκος Βασιλάκης, η ακένωτος αυτή ερευνητική φυσιογνωμία, ο ακούραστος της πατρίδος μας ιστοριοδίφης, εξετάσας επισταμένως αλλά και εν τάχει το γεννεολογικόν δένδρον του ατυχούς ναυκλήρου». Καθώς διαπίστωσε ότι ο προπάππος του είχε πάρει μέρος στην εκστρατεία του Φαβιέρου και μάλιστα ανδραγάθησε, έλαβε αφορμή και μίλησε ανάλογα και για τον απόγονο, που έπεσε θύμα ατυχών πολεμικών περιστάσεων[6]. Μετά τη νεκρώσιμη ακολουθία η σορός του μεταφέρθηκε και ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο Μυρσινιδίου, συνεχίζει ο Γ. Πλουμής στο επόμενο άρθρο, και παραθέτει το επίγραμμα του τάφου χωρίς αναφορά στην παράσταση[7].
Ας σημειωθεί ότι η συμβολή της Ιεράς Μονής της Παναγίας Μυρτιδιωτίσσης ή Μονής Μυρσινιδίου, και του ηγουμένου της Αμβροσίου, υπήρξε πολύτιμη στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, όχι μόνο στη φιλανθρωπία αλλά και στην εθνική αντίσταση, ιδιαίτερα στη διεκπεραίωση πολλών στην απέναντι μικρασιατική ακτή. Πέρα από τις ιστορικές μαρτυρίες, πολλά τιμητικά διπλώματα και άλλες διακρίσεις αποδεικνύουν την αναγνώριση της σημαντικής της δράσης.
Στο νεκροταφείο αυτής της Μονής, στο χώρο κάτω από το μοναστήρι αντικρίζοντας τη θάλασσα, βρίσκεται ο τάφος του αδικοχαμένου ναυτικού, μνημείο ιδιαίτερο, αφού απεικονίζει και εξιστορεί τη χιακή τραγωδία, έργο του Χιώτη γλύπτη Σπυρίδωνα Πλουμή. Η επιτύμβια πλάκα φέρει στο κάτω μισό της πολύστιχο επίγραμμα με τα στοιχεία του νεκρού και των συνθηκών του θανάτου του, ανάγλυφη παράσταση του βομβαρδισμού του πλοίου από το αγγλικό αεροπλάνο και άλλα διακοσμητικά ανάγλυφα στη βάση και στο κέντρο του σταυρού[8].
Το επίγραμμα, ευανάγνωστα χαραγμένο και απολύτως ορθογραφημένο, πέρα από την ταυτότητα του νεκρού παρουσιάζει με λιτότητα και ακρίβεια τα συμβάντα και εξαίρει τη γενναιότητα του θανόντος:
ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΤΑΙ
ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ Δ. ΚΟΥΦΟΠΑΝΤΕΛΗΣ
«ΑΡΙΣΤΟΣ ΝΑΥΚΛΗΡΟΣ ΕΜΠ. ΝΑΥΤΙΚΟΥ»
ΕΓΕΝΝΗΘΗ ΕΝ ΒΡΟΝΤΑΔῼ Τῌ 1ῌ ΙΟΥΛΙΟΥ 1898[9] ΩΛΟΚΑΥΤΩ
ΘΗ ΕΝ ΛΙΜΕΝΙ ΧΙΟΥ Τῌ 8ῌ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ[10] 1944 ΩΣ ΝΑΥΚ
ΛΗΡΟΣ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΟΥΗΔΙΚΟΥ ΑΤΜΟΠΛΟΙΟΥ WIRIL ΚΑΤΑ
ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΕΡΟ-
ΠΟΡΙΚΟΝ ΒΟΜΒΑΡΔΙΣΜΟΝ ΤΟΥ ΠΛΟΙΟΥ ΚΟΜΙΖΟΝΤΟΣ ΣΙΤΟΝ
ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΡΥΘΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΕΙΣ ΛΙΜΩΤΤΟΝΤΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΝ
ΧΙΟΥ. ΟΥΤΟΣ ΗΓΩΝΙΣΘΗ ΥΠΕΡΑΝΘΡΩΠΩΣ ΕΝ ΜΕΣῼ ΦΛΟΓΩΝ
ΚΑΙ ΒΟΜΒΩΝ ΩΣ ΓΕΝΝΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝ ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΕΙΣ ΚΑΤΑΣΒΕΣΙΝ
ΠΥΡΚΑΪΑΣ ΠΡΟΣ ΔΙΑΣΩΣΙΝ ΠΛΗΡΩΜΑΤΟΣ ΦΙΛΩΝ ΣΟΥΗΔΩΝ
ΚΑΙ ΣΙΤΟΦΟΡΤΙΟΥ ΠΙΣΤΟΣ ΕΙΣ ΤΟ ΚΑΘΗΚΟΝ ΕΘΥΣΙΑΣΘΗ
ΩΣ ΗΡΩΣ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ
Κάτω από τα γράμματα στο μέσον, δύο εγχάρακτες άγκυρες ενωμένες με μία αλυσίδα διακοσμούν το μνημείο και δηλώνουν την ιδιότητα του νεκρού. Πάνω από το επίγραμμα σε έξεργο ανάγλυφο είναι η εντυπωσιακή διηγηματική απεικόνιση του βομβαρδισμού. Το πλοίο βρίσκεται μέσα σε κύματα της θάλασσας με χαραγμένο αριστερά ευκρινώς το όνομά του: «WIRIL». Δυσανάλογα μεγάλη κατεβαίνει η αλυσίδα της άγκυρας και η σκάλα, που παραπέμπουν στο αγκυροβολημένο στο λιμάνι πλοίο και την εκφόρτωση. Στην πλώρη είναι υψωμένη μία μεγάλη σημαία με χαραγμένο σταυρό. Στο μέσον του καταστρώματος ανάμεσα σε δύο μεγάλα κατάρτια και τα σκοινιά τους απεικονίζεται η γέφυρα με την τσιμινιέρα και τον αεραγωγό. Στο ένα κατάρτι ανεμίζει μία τεράστια σημαία. Πάνω από το πλοίο, το φοβερό βομβαρδιστικό, πλασμένο με φυσικότητα και ακρίβεια, όπως ήταν τα καταδιωκτικά Beaufighter, ακριβώς τη στιγμή της επίθεσης, ορμά απειλητικά να σκορπίσει το θάνατο.
Διακόσμηση υπάρχει και στο μεγάλο σταυρό του τάφου. Στις δύο πλάγιες πλευρές της ορθογώνιας βάσης του, σε χαμηλό ανάγλυφο, εικονίζεται ένας μεγάλος λύχνος, συμβολικό ταφικό μοτίβο. Στην κύρια όψη της, σε έξεργο ανάγλυφο, υπάρχει το σύνηθες στα ταφικά μνημεία θέμα: ο Άγγελος-Πενθούν πνεύμα, με πολύπτυχο μακρύ χιτώνα, μακριά περίτεχνη κόμη και τεράστια ανοιχτά φτερά, ακουμπά στο σταυρό του εικονιζόμενου τάφου στα αριστερά του και τον σκεπάζει. Στο σημείο που διασταυρώνονται οι κεραίες του Σταυρού ανάγλυφο κρέμεται ένα μεγάλο δάφνινο στεφάνι με κορδέλες. Περικλείει έναν Άγγελο ή το κεφάλι της φτερωτής Νίκης-Δόξας, που στεφανώνει τρόπον τινά τον ήρωα του τάφου, σ’ αυτόν τον διαχρονικό για τους Έλληνες συμβολισμό.
Το μνημείο, σύμφωνα με την εγχάρακτη επιγραφή στη βάση του σταυρού «ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΠΛΟΥΜΗΣ ΕΠΟΙΕΙ», φιλοτέχνησε ο σημαντικός αυτός Χιώτης γλύπτης (1876-1964). Έργα του είναι εκκλησιαστικά ανάγλυφα, πολλά ταφικά μνημεία σε νεκροταφεία του νησιού και ηρώα πεσόντων, ανάμεσά τους και το κεντρικό ηρώο της πόλης μας.
Το ταφικό μνημείο του Αναργύρου Δ. Κουφοπαντελή, για το οποίο απλόχερα δαπάνησαν άνθρωποι που αγάπησαν και τίμησαν τον ήρωα, εντυπωσιακό και ακλόνητο, διαιωνίζει τη μνήμη του νεκρού και διηγείται με το δικό του εκφραστικό τρόπο αυτό το θλιβερό γεγονός της νεότερης χιακής ιστορίας.
Αθηνά Ζαχαρού-Λουτράρη
Δρ Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΑΠΘ
[1] Εφημερίδα Πρόοδος, φ. 4157/10.2.1944, φ. 4158/12.2.1944, φ. 4159/16.2.1944 κ.ά. Λεωνής Μ. Καλβοκορέσης, Χρονικόν Κατοχής της Χίου, Αθήνα 1958. Ph. P. Argenti, The Occupation of Chios by the Germans and their administration of the island describeed in Contemporary documents, Cambridge 1966. Γ. Σκαρβέλης, Χρονικά Χιακής Ιστορίας, Χίος 1998. Γρ. Σπανός, Ο βομβαρδισμός του πλοίου του Ερυθρού Σταυρού Wiril στο λιμάνι της Χίου στις 7 Φεβρουαρίου1944, έκδ. Ανδρ. Γυμν. Βροντάδου, Χίος 1993. Π. Καρασούλης, Χίος 1943 - 1944. Συμμαχική στρατιωτική αποστολή και Εθνική Αντίσταση, Χίος 1992, όπου και τα στοιχεία από το μεταφρασμένο στα αγγλικά ημερολόγιο του πλοίου, που βρήκε η Σοφία Καρασούλη στα αρχεία του Βρετανικού Public Record Office. Κ. Αδαμόπουλος, «Αυτά έγιναν, αυτά θυμάμαι στο βομβαρδισμό του Βίριλ», εφ. Αλήθεια, 11/5/2010 και archive.alithia.gr/article.aspx?articleid=5588. Π. Καρασούλης, «Ο βομβαρδισμός του πλοίου Βίριλ (Wiril) στις 7 Φεβρουαρίου 1944». Φλεβάρης 2009, chiosnews.com › Απόψεις › Άρθρα. «Ο 93χρονος Χρ. Τσόρος θυμάται την τραγική μέρα της επίθεσης ενάντια στο σουηδικό πλοίο του Ερυθρού Σταυρού, που το 1944 έφερε βοήθεια στην πεινασμένη Χίο», εφ. Αλήθεια, 6/2/2012 και archive.alithia.gr/article.aspx?articleid=8886. Κ. Ντελόπουλος, Υπόθεση WIRIL, Χίος 2012, όπου και επίσημα στοιχεία που ανταλλάχθηκαν μεταξύ των αρμόδιων υπηρεσιών Σουηδίας, Μεγάλης Βρετανίας, Γερμανίας, Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και πλήρης βιβλιογραφία.
[2] Εφ. Αλήθεια, όπ. π. Ο 93χρονος το 2012 Χρ. Τσόρος, τελευταίος επιζών απ’ τον βομβαρδισμό του «Βίριλ», σε συνέντευξη του στην Ευγενία Κώτη περιγράφει και σχολιάζει τα γεγονότα.
[3] Π. Καρασούλης, όπ.π., 147: «Έρριξαν μια εμπρηστική βόμβα κοντά στην πρύμνη, που προκάλεσε μεγάλη βλάβη. Ένας Έλληνας ναύτης, ο Κουφοπαντελής, σκοτώθηκε …», «Ο ναύτης Α. Κουφοπαντελής σκοτώθηκε στην επίθεση». Ο Κ. Ντελόπουλος, όπ. π., 44, αναφέρει ότι έπεσε μία «εκρηκτική βόμβα».
[4] Γ. Κ. Πλουμής, «Αναμνήσεις από τας ημέρας της Γερμανικής Κατοχής. Η άφιξις και ο βομβαρδισμός του ‘‘Βίριλ’’ στο λιμάνι μας. Όλαι αι συγκλονιστικαί σκηναί της δραματικής εκείνης εποχής», εφ. Πρόοδος, είκοσι άρθρα από φ. 6971/8.2.1954 μέχρι φ. 6993/5.3.1954.
[5] Γ. Κ. Πλουμής, όπ. π., φ. 6979 /17.2.1954, 9ο άρθρο: «άφησε το μπουγέλο του, με το οποίο έβαφε και έτρεχε ν’ ανεβεί στο βαπόρι. Ένα βλήμα τον βρήκε όμως στην καρδιά και τον έρριξε νεκρό κάτω».
[6] Γ. Κ. Πλουμής, όπ. π. Φ. 6991/3.3.1954, 19ο άρθρο.
[7] Γ. Κ. Πλουμής, όπ. π. Φ. 6993/5.3.1954, 20ό άρθρο. Γρ. Σπανός, όπ. π., 48-49, όπου και φωτογραφίες από τον τάφο.
[8] Η σύγκριση των παραστάσεων του τάφου με παλαιότερες φωτογραφίες τους και η προσεχτική παρατήρηση δείχνουν ότι έχει υποστεί μεγάλη φθορά, η οποία προχωράει με γρήγορο ρυθμό, καθώς βρίσκεται κοντά στη θάλασσα. Το άρθρο αυτό ας είναι μία αφορμή για την προστασία του μνημείου.
[9] Στους καταλόγους των θυμάτων του βομβαρδισμού αναγράφεται ότι ήταν 38 ετών.
[10] Το σωστό είναι την 7η Φεβρουαρίου.
facebook
youtube
instagram
X
