Νέα Μονή, το διαχρονικό θρησκευτικό κέντρο της Χίου

Νησί κατοικημένο από τους Προϊστορικούς Χρόνους, η Χίος εντάχθηκε κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους στην Επαρχία των Νήσων και δοκιμάστηκε από πειρατικές επιδρομές. 

Στα αξιομνημόνευτα γεγονότα της περιόδου αυτής, πέραν της οικοδόμησης του φρουρίου της πόλης της Χίου (τέλη 10ου αιώνα), περιλαμβάνεται η ίδρυση της Νέας Μονής, του σπουδαιότερου θρησκευτικού κέντρου της Χίου επί αιώνες.

Η Νέα Μονή, που βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή των Καρυών, δυτικά της πόλης της Χίου, ιδρύθηκε στα μέσα του 11ου αιώνα, με χορηγία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου, της συζύγου του, Ζωής, και της αδελφής αυτής, Θεοδώρας (οι δύο γυναίκες ήταν θυγατέρες του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Η'). 

Σύμφωνα με μοναστική παράδοση, το καθολικό της μονής οικοδομήθηκε στη θέση όπου τρεις χιώτες ασκητές (ο Νικήτας, ο Ιωάννης και ο Ιωσήφ) είχαν βρει θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, κρεμασμένη σε κλαδί μυρτιάς. Μάλιστα, η γενναία δωρεά του βυζαντινού αυτοκράτορα για την ανέγερση του ναού σχετιζόταν με την εκπλήρωση της προφητείας των τριών ασκητών περί κατάκτησης του θρόνου της Κωνσταντινούπολης από εκείνον.

Χάρη στα σημαντικά προνόμια που παραχώρησε ο Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος στη μονή και διευρύνθηκαν από τους διαδόχους βυζαντινούς αυτοκράτορες, η Νέα Μονή κατέστη ένα από τα επιφανέστερα και πλουσιότερα μοναστήρια του αιγαιακού χώρου έως τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης.    

Κατά τη διάρκεια της χιλιόχρονης σχεδόν ιστορίας του το ξακουστό χιώτικο μοναστηριακό συγκρότημα πέρασε πολλές δοκιμασίες, πυρπολήθηκε και λεηλατήθηκε από τους Τούρκους το 1822, υπέστη δε μεγάλες καταστροφές από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1881, που σημάδεψε τη νεότερη ιστορία του νησιού.

Το καθολικό της Νέας Μονής (με κυρίως ναό, λαμπρό δείγμα νησιωτικού οκταγωνικού τύπου, εσωνάρθηκα, εξωνάρθηκα, διμερές πρόσκτισμα προς δυσμάς και κωδωνοστάσιο) είναι αφιερωμένο στην Παναγία. Στις 23 Αυγούστου, στα Επταήμερα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τελείται στη μονή αρχιερατική θεία λειτουργία, με τη συμμετοχή πολυάριθμων πιστών από ολόκληρο το νησί. 

Το καθολικό φέρει ψηφιδωτό διάκοσμο του 11ου αιώνα, έξοχης καλλιτεχνικής ποιότητας και ιδιότυπης αισθητικής έκφρασης.

Νοτιοδυτικά του καθολικού, σε μικρή απόσταση, βρίσκεται η τράπεζα, ο χώρος εστίασης των μοναχών, ενώ βορειοδυτικά του καθολικού διατηρείται ηκινστέρνα (δεξαμενή νερού). Τα σωζόμενα κελιά του μοναστηριού χρονολογούνται στο 17ο, το 18ο και το 19ο αιώνα. 

Στο δυτικό άκρο της μονής υψώνεται αμυντικός πύργος, που προστάτευε το τειχισμένο με λιθόχτιστο περίβολο μοναστηριακό συγκρότημα. Έξω από τον περίβολο βρίσκεται το κοιμητήριο της μονής με το ναΐσκο του Αγίου Λουκά.

Στο μουσειακό χώρο της μονής φυλάσσονται μεταβυζαντινές εικόνες, έργα αργυροχοΐας, εκκλησιαστικά και λαϊκά κεντήματα, έργα υφαντικής.

Η Νέα Μονή Χίου, λόγω της υψίστης σημασίας της από την άποψη της ιστορίας της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, συμπεριελήφθη το 1990 στον κατάλογο τωνΜνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.