28.2.2017 12:43

Έστι μεν ουν τραγωδία…* Αριστ. Περί ποιητικής (προσπάθεια ανάλυσης)

Έχω τη γνώμη πως κάποιοι θα θυμούνται τον ορισμό της τραγωδίας- ακόμα από τα γυμνασιακά μας χρόνια- του οποίου η ανάλυση  αντί να μας οδηγήσει στο τέλος των βασάνων ή στην κατανόηση τους, μας οδηγούσε στη φυγή μέσω της απέχθειας.
Αρχίζοντας από τον όρο «πράξις» που μέχρι και σήμερα επιβιώνει στις «πράξεις» των θεατρικών έργων, διαπιστώνουμε πως η σημασία της (πράξης) εκτός από «σπουδαία και τελεία» δηλαδή αξιόλογη, έχει σπουδαιότατη σημασία γιατί ακριβός είναι «μίμησις». Επειδή ο ηθοποιός παριστάνει έναν άλλο άνθρωπο, δεν παριστάνει τον εαυτό του, αλλά υποδύεται ή αναπαριστά  χαρακτήρες -γιατί αν δεν ήταν έτσι- τότε θα ήταν κακός ηθοποιός.  Στον ορισμό  όμως, η τραγωδία πρέπει να έχει μέγεθος καθορισμένο (μέγεθος εχούσης) και να συγκροτείται σε ένα «όλον» (σύνολο) που θα έχει δράση (δρώντων και ου δι’ επαγγελίας) και όχι μόνο λόγια. Η δράση όμως αυτή μέσω του ελέου και του φόβου θα οδηγεί στην κάθαρσιν (εξαγνισμό).

Η «κάθαρσις» δεν αναφέρεται μόνο ή δεν αφορά μόνο τους τραγικούς ήρωες, αλλά πρωτίστως στον θεατή, ο οποίος ελεεί και φοβείται. Αυτή αναφέρεται στων «τοιούτων παθημάτων» δηλ. στα παρόμοια παθήματα των ανθρώπων, τουλάχιστον αυτών που παρακολουθούν…**και όπως γράφει ο Γ. Μιστριώτης στην Μεγάλη Ελλην. Γραμματολογία «…πως ήτο δυνατόν να νοηθή Έλλην άνευ θεάτρου;».  
Ίσως όμως θα πρέπει να πούμε και λίγα πράγματα για τις λέξεις που είναι καθοριστικές για τον ορισμό της τραγωδίας. Αρχίζοντας από τη λ. έλεος  να πούμε πως αυτή δεν σημαίνει μόνο τη λύπη που αισθανόμαστε για κάποιον άλλο, αλλά σύμφωνα με τα λεξικά καθορίζει γενικότερα το «άξιον τι οίκτου». Αυτό μπορεί να αναφέρεται σε ’μας ή και να μας αφορά. Φόβος μπορεί να σημαίνει φυγή, αλλά και εξωτερικά εκδήλωση φόβου. Περαίνω δεν σημαίνει μόνο «φέρω εις πέρας», αλλά και δίνω τέλος σε κάτι, τελειώνω, εκτελώ τον σκοπό μου. Τοιούτων = τέτοιων, παρόμοιων. Πάθημα σημαίνει, κοινώς «πάθημα», όπως και πάθηση δηλ. ασθένεια, αλλά και συγκίνηση ψυχής. Ο Ξενοφών στην «Κύρου Παιδεία» αναφέρει ως πάθημα ψυχής και την σωφροσύνη, αλλά και τις συγκινήσεις της ψυχής ως «παθήματα ψυχής».
Και…φτάνουμε στην Κάθαρση,που είναι ο καθαρισμός της ψυχής και κυρίως ο «από ενοχής καθαρισμός». Αλλά και ο Αριστοτέλης με την φράση κάθαρσιν των παθημάτων εννοεί τον καθαρισμό της ψυχής του θεατή από τον υπερβολικό δηλ. βλαβερό φόβο και έλεο. Αυτή όμως δεν έρχεται μόνον μέσω της παρακολούθησης, αλλά η ουσιαστική ίασις- κάθαρσις συντελείται με την αποδοχή των αδυναμιών, των λαθών και των ατελειών. Αυτό γίνεται με εξάσκηση που οδηγεί στην αυτογνωσία δηλ. το«γνώθι σαυτόν».Επομένως το εκπαιδευτικό σύστημα είναι η κύρια συνισταμένη της κοινωνικής αρρώστιας…   

Είναι φανερό πως η αρχαία τραγωδία δεν είχε ψυχαγωγικό σκοπό∙ δηλαδή δεν αποσκοπούσε στην «τέρψιν των θεατών», αλλά κυρίως απέβλεπε στο να ηθικοποιήσει και να διδάξει. Γι’ αυτό και η τραγωδία δεν «παίζεται», δεν «ανεβαίνει» ούτε «κατεβαίνει», αλλά «διδάσκεται». Και όπως διαβάζουμε στον Στράβωνα (Ι 54) «αι των Ελλήνων πόλεις πρώτιστα δια της ποιητικής παιδεύουσιν, ου ψυχαγωγίας χάριν…αλλά -χάριν- σωφρονισμού…παιδευτικοί γαρ είναι φασι και επανορθωτικοί των ηθών». Η ψυχαγωγία με την α.ε έννοια ισορροπούσε μεταξύ της πνευματικής νόησης, της μουσικής, του θυμικού ως συναισθήματος, αλλά και της φυσικής αγωγής του σώματος. Η ισορροπία αυτή ήταν αποτέλεσμα του «νους υγειής εν σώματι υγιές».

Θα μπορούσε να πει κανείς πως τα θέατρα ήσαν χώροι ομαδικής κοινωνικής θεραπείας. 

Στο σημείο αυτό θεωρώ αναγκαίο, να πούμε, πως δεν είναι τυχαίο ότι κατασκεύαζαν τα θέατρα ανοιχτά, δίχως σκεπή. Δηλ. απαγορευόταν να διδάσκεται η τραγωδία σε κλειστό χώρο. Αυτό για να μην εγκλωβίζεται η αρνητική ενέργεια… Ούτε βέβαια είναι τυχαίο πως κοντά στα Ασκληπιεία (θεραπευτήρια) υπήρχαν τα θέατρα∙ γιατί και πάλι σύμφωνα με τον Ευριπίδη «Λύπαι γαρ ανθρώποις τίκτουσι νόσους». Το ίδιο διαπιστώνει και ο Σοφοκλής όταν μας λέει «Τίκτουσι νόσους αι δυσθυμίαι». 

Τα παραπάνω – και όχι μόνο- δηλώνουν πως υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ του σημερινού θεάτρου γενικά, και της αρχαίας τραγωδίας. Στο σημερινό θέατρο λείπει ο ήρωας ο οποίος είναι προϋπόθεση για την ανάδειξη της αρετής, αλλά και της δημιουργίας σύγχρονων ηρώων-θεατών. Το σημερινό θέατρο πραγματεύεται θέματα συνηθισμένα με μικρά πάθη, μικρές αρετές και κακίες. Γι’ αυτό και δεν ψυχαγωγεί∙ δηλ. δεν άγει την ψυχή, δεν της παρέχει αγωγή δεν την οδηγεί μέσω της κάθαρσης, ούτε και ανακουφίζει μέσω της ευχαρίστησης. Αυτός είναι ο λόγος που η τραγωδία διαφέρει από το θέατρο. Δηλαδή το σπουδαίο∙ που δεν αναφέρεται μόνο στην εξωτερική τραγωδία της ζωής, αλλά και στην εσωτερική τραγωδία της ψυχής, που κάμνει δυνατή την κάθαρσή της και την οδηγεί σε ανώτερες σφαίρες. Αυτό μας το δείχνουν τα έργα του Αισχύλου στους Μηδικούς πολέμους, αλλά και –κυρίως- η Προμηθεϊκή ιδέα του Καυκάσου***.

Νομίζω πως πέραν απ’ ό,τι αντιλαμβάνεται κανείς ως δόξα, δόξα σημαίνει και σύμφωνα με την αρχαιοελληνική τραγωδία, το να μείνει η μνήμη σου ζωντανή… γιατί αυτό εννοεί και το ρητό του λαού μας «τον πλούτον πολλοί εμίσησαν, την δόξαν ουδείς». Αυτή έχει, ή πρέπει να έχει, το νόημα της θυσίας και της αξιοπρέπειας. Τα στοιχεία αυτά εκτός από αναγκαία, όχι μόνο δίδουν νόημα, αλλά και δικαιώνουν τον άνθρωπο που δεν οδηγείται από την εγκαρτέρηση, που σημαίνει την διατήρηση των ασθενειών (βλ. ανθρώπινων αδυναμιών), αλλά ανακουφίζεται «κουφίζεται μεθ’ ηδονής» με την δράση του, η οποία εκτός από αγώνας πάνω στη γη, με τη βοήθεια των πνευματικών δυνάμεων, μπορεί να νικήσει τον φόβο και το σκοτάδι της αμάθειας, αλλά και οδηγήσει στην τιμωρία των ισχυρών****.

 

Σημειώσεις- συμπληρώματα

* Αριστοτέλους Ποιητική 1449 Β, 25

Η λέξη «τραγωδία» ετυμολογείται από το «τράγων ωδή». Γιατί τα πρώτα αρχέγονα χορικά άσματα ψάλλονταν από μεταμφιεσμένους σε τράγους, χορευτές- ακολούθους του Πανός και του Διονύσου. Τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας ήσαν ο Αισχύλος ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.

** Η κάθαρσις λοιπόν ήταν ένας από τους λόγους που δίδονταν τα «θεωρικά» στην αρχαία Αθήνα. Υπήρχε αυστηρότατος νόμος που επί ποινή θανάτου απαγόρευε να χρησιμοποιηθούν τα θεωρικά χρήματα για άλλη ανάγκη, ακόμη και σε περίπτωση πολέμου. Κάθαρσις, σύμφωνα με τους γιατρούς της αρχαιότητας, είναι και η απαλλαγή από βλαβερά στοιχεία της ψυχής.  Όσο για το ποιοι παρακολουθούσαν την Τραγωδία, ο Πλάτων (Νόμοι 2, 658, & Πολιτ. 10, 604), αναφέρει: «Τραγωδίαν τε αι τε πεπαιδευμέναι των γυναικών και τα νέα μειράκια και σχεδόν ίσως το πλήθος πάντων…και παντοδαποί εις θέατρα συλλεγόμενοι».

*** Από τον μύθο αυτό , ο Αισχύλος δημιούργησε τρείς μεγαλοφυείς τραγωδίες. Τον Προμηθέα Δεσμώτη, τον Προμηθέα Λυόμενο και τον Προμηθέα  Πυρφόρο (Φωτοδότη). Οι Τραγωδίες αυτές είχαν ως στόχο την δικαιοσύνη∙ την οποία πολλές φορές η εξουσία (το Κράτος) στερεί από τους ανθρώπους λειτουργώντας ως τύραννος θέτοντας στην υπηρεσία του όλες τις αποφάσεις, ακόμα και την ελευθερία, όπως διαβάζουμε στον στίχο 50 του «Προμηθέα Δεσμώτη», «ελεύθερος ου τις εστί, πλην Διός». Όσο για τη δικαιοσύνη δεν πρέπει να περιμένουμε να μας την αποδώσει ο θεός, όπως προκύπτει από την ανάλυση της Αντιγόνης  του Σοφοκλή όπου καταλαβαίνει κανείς την σύγκρουση του φυσικού με το θείον δίκαιο, όπου βέβαια αν επικρατήσει το ανθρώπινο, για παράδειγμα στην Αντιγόνη, αν και τιμωρείται… ανεβαίνει σε ύψος ηθικής καθαρότητας παρόμοιο με αυτό του Ευριπίδη όταν αγωνίστηκε στον Μαραθώνα, και στη ναυμαχία της Σαλαμίνας αδιαφορώντας για την πιθανότητα του θανάτου… Ο Αισχύλος όσο και ο Σοφοκλής φαίνεται ό,τι δεν βρίσκονταν σε δυσαρμονία με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της εποχής τους. Ωστόσο στον Ευριπίδη η ηθική των θεών ήταν χαμηλότερη αυτής των αγαθών ανθρώπων.  Αντίθετα, η λογική περί του αντιθέτου, αποτελεί ίσως, σήμερα, το δράμα των σημερινών κοινωνιών που –βέβαια- στέκονται στην επιβεβλημένη αλήθεια. Ακόμα η τραγωδία μπορεί να αποσκοπεί στο να ανιχνεύει την εσωτερική λογική των πραγμάτων, ή και να την κατασκευάζει, προκειμένου να αναδείξει την καθολικότερη και διαχρονικότερη ουσία των πραγμάτων, βρίσκοντας ακόμα και γεγονότα που μπορεί να μην έχουν συμβεί. Να υπενθυμίσουμε  στο σημείο αυτό τα λόγια του Δασκάλου Λιαντίνη, πως: «Μύθος είναι ο λόγος να δουλεύουμε την αλήθεια». Και τα παραπάνω (Προμηθέας, Αντιγόνη) είναι αλήθειες τυλιγμένες στον μύθο που όμως ωφελούν παραδειγματίζουν και θεραπεύουν… και όχι ο «Μύθος»- παραμύθι της σημερινής α-λήθειας.

**** Δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως ο Αισχύλος «δίνει» μητέρα στον Προμηθέα την Δικαιοσύνη. Και αυτό είναι ένα ακόμα στοιχείο που ο ποιητής αποδεικνύει το ελεύθερο πνεύμα με το οποίο χειρίστηκε τον μύθο. Πιστεύοντας και εξηγώντας πως ο άνθρωπος θα γίνει βασιληάς της γης και αδελφός των θεών με τη γνώση των νόμων που βγαίνουν από το σύμπαν. Αυτή η γνώση θα αναγεννήσει τον άνθρωπο και θα δημιουργήσει τον πολιτισμό απελευθερώνοντας τον από τις αλυσίδες που τον κρατούν δεμένο στην άγνοια.

Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Αισχύλος κατηγορήθηκε για θέσεις και ιδέες που ήσαν αντίθετες προς τη θρησκεία, μια και από τα έργα του διαφαίνεται ότι δεν υπάρχει ετέρα δύναμις εν των σύμπαντι πλην της Τύχης. Έτσι καταδικάζονται τα μαντεία ως επίσημα όργανα δια των οποίων εξεφράζετο η υποτιθέμενη θέλησις των θεών, οι ιερείς ως εκφραστές των διηγήσεων περί θαυμάτων οι οποίοι ζούσαν από τις διηγήσεις αυτές. Οι απόψεις αυτές όμως θεωρήθηκαν επικίνδυνες ακόμα και για την ασφάλεια του κράτους, και αυτό αντιλαμβάνεται κανείς, όταν, παρ’ όλο που διασώζει το θρησκευτικό σχήμα της τραγωδίας, εν τούτοις την επέμβαση τού από μηχανής θεού την θεωρεί ως έθιμο ή ως θεσμό που είναι οικείος στους Αθηναίους  (μια και είναι καθιερωμένος επίσημα). Εν τούτοις όμως ο ποιητής βρίσκει την πραγματική ανθρωπιά μόνο στις πράξεις των ανθρώπων. Αφού πιστεύει στους μέσους πολίτες (μεσαία τάξη θα λέγαμε σήμερα) μια και ούτε τους πλούσιους ούτε τους φτωχούς θεωρούσε πως μπορούν να σώσουν το Κράτος, εκτιμώντας παράλληλα τους χειρώνακτες. Οι  απόψεις όμως αυτές θεωρήθηκαν ανατρεπτικές, πράγμα που τον οδήγησε σε εξορία στη Σικελία. Όμως, όπως συμβαίνει πάντοτε, οι άνθρωποι αναγνωρίζονται και τιμώνται μετά θάνατον. Έτσι του έστησαν άγαλμα στον Κεραμεικό και προκήρυξαν προς τιμήν του αγώνες σύγκρισης των παλαιών με τις νέες τραγωδίες.     

Καταλήγοντας να συμπληρώσουμε  πως το θέατρο – γενικά- εμφανίζεται στον δυτικό κόσμο την περίοδο της αναγέννησης, και λίγο-πολύ συμμορφώνεται με την τεχνική της ελληνικής τραγωδίας αλλά και με στοιχεία από τον χριστιανισμό, που όμως τους λείπει το βάθος των αιωνίων νόμων που κυβερνούν το σύμπαν. 

 

Βιβλιογραφία – πηγές: Εκτός από τις πηγές που αναφέρονται στο κείμενο, χρησιμοποιήθηκε το διαδίκτυο, και τα έργα: Η ΓΕΝΝΕΣΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ εκδ. Αναγνωστίδη (αχρονολόγητο) σε μετάφραση Χ. Βασιλειάδη.

Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΤΡΑΓΙΚΗ ΚΑΘΑΡΣΙΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ- Λ. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ – ΑΘΗΝΑ 2000

ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ ΔΕΣΜΩΤΗΣ εκδ. Βιβλιοθήκη των Ελλήνων Αθήναι 2000

ΤΡΑΓΩΔΙΑ – ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΉ ΚΑΘΑΡΣΙΣ Αθήναι 2005

ΤΡΑΓΩΔΙΑ – Νέα Δεδομένα  Α. Τζ. Ευσταθίου εκδ. Γεωργιάδη Αθήναι 2002

ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΥΠΟ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΜΕΛΑ Ακαδημαϊκού έκδοση χειρόγραφη Στρ. Σχολή Ευελπίδων Αθήναι 1956

ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ ΟΡΕΣΤΗΣ – Εισαγωγή∙ βιβλιοπωλείον «ΤΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΝ»                                                                                   

 

 

Ειδήσεις σήμερα. Μπείτε στην ομάδα μας στο Viber και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Ακολουθήστε μας στο Google News. Σχολιάστε στην σελίδα μας στο Facebook.

Τα νέα της Χίου κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας. Γίνετε συνδρομητής της εφημερίδας «πολίτης» συμπληρώνοντας την ηλεκτρονική φόρμα εδώ.

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ