Κάποιους μήνες πριν μοιραστήκαμε μια κοινή συντροφιά. Στην επίκαιρη κουβέντα του σήμερα η Ειρήνη Καλαμάρη – Νικολάκη εισχωρούσε διαρκώς παρεμβολές απ’ τη δράση της ηρωίδας Μαντώς Μαυρογέννους. Αρχικά φαντάστηκα πως οφείλεται στην απόλυτη ταύτιση του συγγραφέα με τον πρωταγωνιστή του βιβλίου του, επιχείρησα κάπως να λοξοδρομήσω τη συζήτηση. Όσο η επιμονή ξετύλιγε το κουβάρι της ζωής της Μ. Μαυρογέννους, τόσο ένοιωθα να παραδίδομαι στην πλοκή μιας ανθρώπινης ζωής δίκαια επιλεγμένης να στηθεί πάνω της ένα δυνατό μυθιστόρημα. Εμπνέει η Μαντώ Μαυρογέννους ακόμα και σήμερα κι αυτό υποδηλώνει πολλά από μόνο του.
«Μαντώ Μαυρογένους», έτσι, χωρίς διανθίσματα, θα είναι ο τίτλος του νέου βιβλίου της Ειρήνης Καλαμάρη – Νικολάκη. «Δίνει τη βαρύτητα που αξίζει στο έργο», εξηγεί την επιλογή του τίτλου η συγγραφέας. Στις προθήκες των βιβλιοπωλείων λογικά θα βρεθεί στις αρχές του 2014, ως τότε, βέβαια, και με την ευκαιρία της επετείου της εθνικής παλιγγενεσίας μια πρόγευση απ’ τις σελίδες του είναι η συζήτηση που ακολουθεί.
ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΛΑΜΑΡΗ – ΝΙΚΟΛΑΚΗ
«Η Μαντώ Μαυρογέννους εξακολουθεί να ζει στον απεριόριστο χρόνο»
Ερ.: Τι εμπνέει μια σύγχρονη Χιώτισσα συγγραφέα να στραφεί σε μια λησμονημένη γυναικεία μορφή της ελληνικής επανάστασης και μάλιστα σε μια χρονική συγκυρία κατά την οποία το εθνικό συγχέεται έντονα με το εθνικιστικό;
Ε.Κ.: Ήταν επέτειος της 25ης Μαρτίου. Οι εκπομπές στην τηλεόραση πολλές. «Η μηχανή του χρόνου» – νομίζω – είχε αφιέρωμα στους ήρωες με άδοξο τέλος. Μεταξύ αυτών και στη Μαντώ Μαυρογένους. Τα λίγα λόγια που άκουσα με συγκλόνισαν και σκέφτηκα πόσοι από εμάς τους νεότερους που λεγόμαστε Έλληνες, γνωρίζουμε τη δοξασμένη και δραματική πορεία της ηρωίδας. Αυτή η σκέψη με ώθησε να σκύψω με δέος και άπειρο σεβασμό πάνω απ’ τα χνάρια της ζωής της και να μελετήσω την ιστορία της, με σκοπό να γράψω ένα βιβλίο για κείνη. Πρέπει, όμως, να πω ότι στο πίσω μέρος του νου μου υπήρχε η ιδέα για ένα ιστορικό μυθιστόρημα από τότε που ο αγαπημένος φίλος και εκδότης Αντώνης Παληός μου το είχε αναφέρει σε κάποια συζήτηση.
Μπορεί σε τούτη τη χρονική συγκυρία να συγχέεται το εθνικό με το εθνικιστικό, αλλά πρέπει να ξεκαθαρίζουμε τα πράγματα. Ο εθνικισμός είναι η προσπάθεια κάποιων ανθρώπων με επίμονη προσήλωση στα ιδανικά του έθνους, με σκοπό την επιβολή και την επικράτηση σε άλλα έθνη. Εχθρός της παραμικρής ελευθερίας με πλήρη υποταγή του νόμου. Οι ήρωες της επανάστασης του Εικοσιένα είχαν εθνική συνείδηση. Είχαν ένα και μόνο σκοπό. Την ελευθερία του υπόδουλου έθνους που στέναζε κάτω από τη σκλαβιά αιώνων.
Ερ.: Λατρεία για την ελευθερία και την πατρίδα, θλίψη για έναν ανεκπλήρωτο έρωτα, απογοήτευση για τη λησμονιά της προσφοράς της όταν τα δεσμά του υπόδουλου ελληνικού έθνους έσπασαν. Τι σημάδεψε περισσότερο, κατά την άποψη σας, τη Μαντώ Μαυρογέννους;
Ε.Κ.: Πριν απαντήσω στην ερώτησή σας, επιβάλλεται να σας πω λίγα λόγια για την ηρωίδα. Η ωραία Μαντώ Μαυρογένους, απόγονος της μεγάλης και ένδοξης οικογένειας των Μαυρογένη, είναι από τις πιο αγνές και τραγικές μορφές του αγώνα. Μια λαμπρή προσωπικότητα, που δεν τιμήθηκε όσο της έπρεπε. Διεργασίες, πόσων γενεών άραγε αναρωτιέμαι έγιναν, για να δημιουργηθεί μια γυναίκα τέτοιας ομορφιάς, εξυπνάδας και δύναμης. Δε δίστασε να θυσιάσει την ύπαρξή της για να σταθεί όρθιος ένας σκλαβωμένος, βασανισμένος λαός, σε ώρες τραγικές. Λίγοι αγωνιστές του Εικοσιένα είχαν το πνεύμα της αυτοθυσίας, το πάθος και την ανιδιοτέλεια τη δική της. Δίκαια η μορφή της ακτινοβολεί πλάι σ’ έναν Κανάρη, σ’ έναν Κολοκοτρώνη, σ’ ένα Μπότσαρη. Μια μορφή που ανανεώνει την πίστη των βασανισμένων και πολλαπλασιάζει την καρτερία. Η Μαντώ ήταν και είναι ένα κομμάτι ζωής απ’ τα βαθιά σπλάχνα της Ελλάδας. Μάγευε με το γοητευτικότερο τρόπο. Ήταν εκφραστική με λόγο πλουτισμένο, με εικόνες δυνατές και με συναίσθημα δυνατό. Ήταν λάτρης των μεγάλων αντρών της αρχαιότητας. Του Περικλή, του Αριστείδη, του Θεμιστοκλή. Η θλιβερή σκλαβιά των απογόνων τους τη λυπούσε βαθύτατα και συγχρόνως την εξάγνιζε, συγκόμιζε θησαυρούς.
Αν και η αγάπη ήταν για κείνη ύψιστο ιδανικό κι ερωτεύεται το Δημήτριο Υψηλάντη, όμως αυτό που τη σημάδεψε δεν ήταν ο έρωτας. Ήταν η φλογερή και ιερή αγάπη της για την πατρίδα και για κείνη αγωνίστηκε, έγινε ολοκαύτωμα. Τη σημάδεψε η ανείπωτη εξαθλίωση, η αβάσταχτη φτώχεια, η απαξίωση. Οι αναφορές της προς την κυβέρνηση δε συγκινούν απλώς. Ανατριχιάζουν, συγκλονίζουν.
Ερ.: Πόση ιστορική ακρίβεια μπορεί να περιλάβει ένα μυθιστόρημα, δομημένο στη ζωή μιας υπαρκτής προσωπικότητας;
Ε.Κ.: Μεγάλη ακρίβεια. Εφ’ όσον τα ιστορικά στοιχεία παραμένουν αναλλοίωτα και ο μύθος δεν επεμβαίνει παρά μόνο για να φωτίσει τους χαρακτήρες και τις συνθήκες μιας άλλης εποχής.
Ερ.: Υποθέτω ότι σας πήρε χρόνο η μελέτη της ζωής της ηρωίδας… Πόσο εύκολη είναι η προσέγγιση σε ιστορικά αρχεία;
Ε.Κ.: Άρχισα περίπου πριν τρία χρόνια να ερευνώ αρχεία και βιβλιοθήκες, ιδιαίτερα την Εθνική Βιβλιοθήκη. Να διαβάζω όλες τις πηγές που ήταν δυνατόν να συγκεντρωθούν. Δεν είναι δύσκολη η προσέγγιση, αλλά απαιτεί χρόνο και αφοσίωση. Πολλά προσωπικά παραμένουν στην άκρη, ακόμα και ο ίδιος ο εαυτός σου μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, καθώς αναγκαστικά πρέπει να εισχωρήσεις σε μια άλλη εποχή και να γίνεις κάποιος άλλος, για να μπορέσεις να μεταφέρεις στο χαρτί, όσο γίνεται πιο ζωντανά, τα γεγονότα και τη ζωή εκείνων των χρόνων. Είναι θέμα αγάπης για το έργο σου και πόθος να το δεις ολοκληρωμένο.
Ερ.: Τι ρόλο διαδραματίζει η γυναικεία φύση στον επαναστατικό αγώνα, ιδιαίτερα σε μια περίοδο με ανδροκρατούμενα πρότυπα;
Ε.Κ.: Σπουδαίο ρόλο. Είναι αναγκαίο να ειπωθεί ότι η Μαντώ δεν αγωνίστηκε μόνο για την ανεξαρτησία του έθνους αλλά και του φύλου της. Ήταν πρόδρομος των γυναικείων αγώνων για ισότητα. Πρωτοπόρα, χειραφετημένη, γλωσσομαθής, σπουδασμένη στην Τεργέστη και τη Βιέννη, ύψωσε το ανάστημά της ανάμεσα σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, με ήθη της Ανατολής. Έσπασε κατεστημένα αιώνων και παραδόσεις. Ρίχτηκε μέσα στη φωτιά και το μπαρούτι, στην τρέλα ενός πολέμου με αμφίβολο αποτέλεσμα, ενώ μπορούσε να ζήσει στις προοδευμένες χώρες του εξωτερικού, να λάμψει στα ευρωπαϊκά σαλόνια και να κάνει ένα γάμο λαμπρό. Αυτή είναι και η διαφορά της από την άλλη μεγάλη ηρωίδα την Μπουμπουλίνα, η οποία δεν εξέπληξε κανένα, γιατί ήταν μια από κείνους. Να μην ξεχνούμε ότι στα νησιά, όπως και στη Χίο, οι γυναίκες ζούσαν πιο ελεύθερες από τα άλλα μέρη της Ελλάδας, αν και έχομε παραδείγματα ηρωισμού από τη Μόσχω Τζαβέλα, τη Δέσπω, τη Δόμνα Βισβίζη, τη Λένη Μπότσαρη.
Ερ.: Πόσο ο έρωτας για το Δημ. Υψηλάντη επηρεάζει τη γυναίκα Μαντώ να παραδοθεί στα ιδανικά της ελευθερίας;
Ε.Κ.: Όχι μόνο δεν την επηρέασε αλλά την όπλισε με πιο πολλή δύναμη, έχοντας πλάι της αυτή την ηρωική μορφή, έναν από τους σπουδαιότερους αρχηγούς της επανάστασης. Η κοινή τους λατρεία για το γένος ήταν η βασική αιτία αυτού του έρωτα. Τίποτα το ωραίο δεν είχε στην εμφάνιση ο Υψηλάντης για να τραβήξει μια γυναίκα, όπως ήταν η Μαντώ. Υστερούσε δραματικά πλάι της. Κι όταν θα έρθει η ώρα της απογοήτευσης θα του πει η ίδια. «Τίποτα το ωραίο δεν έχεις στη μορφή σου για να προσελκύσεις μια γυναίκα. Αγάπησα τη γενναία ψυχή σου, την ανδρεία σου. Τη φλογερή αγάπη σου για την πατρίδα».
Ερ.: Η κατάληξη της ηρωίδας, μόνης και λησμονημένης στην Πάρο, για να μην πω κυνηγημένης από τις εξουσίες, δεν στέλνει μήνυμα αποτροπής σε όποια ανάλογη περίπτωση εμφανίζεται τα επόμενα χρόνια;
Ε.Κ.: Η Μαντώ στέλνει ηχηρό μήνυμα νίκης στις επόμενες γενιές των Ελλήνων. Κατέκτησε την αθανασία. Ένα ποθούμενο που δεν μπορεί να αποκτηθεί χωρίς πόνο και θυσίες. Ήταν μια ηγέτιδα… Έζησε στιγμές δόξας και ύψιστης περηφάνιας. Έφυγε από τούτο τον κόσμο ήρεμη κι αναπαυμένη. Είδε την πατρίδα της ελεύθερη. Συγχώρεσε τους πάντες. Μας το είπε η ίδια πριν φύγει από τη ζωή. Εγκαταλείφθηκε από μια νεοσύστατη κυβέρνηση που την καταδίκασε σε οικονομική εξαθλίωση, απογοητεύθηκε από μια αγάπη αδύναμη εκ μέρους του Υψηλάντη. Δεν ήταν άξιος να μοιραστεί αυτό το ύψιστο ιδανικό μαζί της. Λοιδωρήθηκε από έναν κόσμο που παρέμενε πολύ πίσω από κείνη. Βιάστηκε να γεννηθεί. Η Μαντώ είναι ένα σύμβολο εθνικής παλιγγενεσίας. Ήταν, είναι και θα παραμείνει πρότυπο. Θα μας κοιτάζει με το περήφανο, γλυκό της βλέμμα μέσα από τη λιθογραφία του Friedel και θα μας μιλά για την αξιοπρέπεια και την πίστη στα ιδανικά της φυλής μας. Μισόκορμη θα στέκεται και θ’ αγναντεύει το όνειρο της λευτεριάς. Η Μαντώ είναι μια εκλεκτή από κείνους που και νεκροί εξακολουθούν να ζουν στον απεριόριστο χρόνο, πέρα απ’ τη δική τους ή τη δική μας Ιστορία. Φεύγοντας μας άφησε κάτι πολύ ακριβό. Το πέρασμά της.
«Η ψυχή της Ελλάδας δεν έχει πεθάνει»
Ερ.: Γεννά η σημερινή εποχή γυναίκες με τα συστατικά υλικά της Μαντώς Μαυρογέννους;
Ε.Κ.: Στο πέρασμα των χρόνων οι άνθρωποι παραμένουν ίδιοι. Οι συνθήκες είναι αυτές που τους αλλάζουν. Οι συνθήκες της εποχής μας δεν είναι κατάλληλες για να μπορούν να γεννήσουν γυναίκες, όπως τη Μαντώ. Όμως, η πατρίδα μας, αναμφίβολα, έχει γεννήσει και ήρωες και ηρωίδες. Στην πορεία που έχουμε διανύσει ως έθνος έχουμε αποδείξει την ανδρεία μας και την πίστη μας στα ανθρώπινα ιδεώδη. Η ψυχή της Ελλάδας δεν έχει πεθάνει. Μήτε θα πεθάνει. Λαός που έχει κατακτήσει την ελευθερία του μετά από αιώνες σκλαβιάς θα μπορεί πάντα να ανδραγαθήσει. Μας το διδάσκει η ίδια η Ιστορία. Εμείς οι γυναίκες έχουμε το χορό του Ζαλόγγου, έχουμε το χορό του Αναβάτου στο νησί μας, έχουμε αμέτρητα ηρωικά κατορθώματα. Οι Ελληνίδες είναι περήφανες για την πατρίδα τους. Είναι περήφανες, γιατί είναι απόγονοι μιας Μαντώς Μαυρογένους, μιας Μπουμπουλίνας. Δεν έχουν λησμονήσει μήτε θα λησμονήσουν την Ιστορία τους. Γιατί, όπως μας λέει και η Γαλλίδα λάτρης του ελληνικού πνεύματος και πολιτισμού Ντε Σταλ, κόρη του Ζακ Νεκέρ, τελευταίου υπουργού του Λουδοβίκου 16ου: « Όποιος λησμονεί την Ιστορία της χώρας του, δεν είναι άξιος να ζει την εποχή του, γιατί την έχει απαρνηθεί».
facebook
youtube
instagram
X
