ΕΘΝΟΣ: Το μεσαιωνικό μυστικό της Χίου

Δρόμοι που περνούν πλάι από μοναδικούς σκίνους, μεσαιωνικά χωριά που παραδίδουν μαθήματα αρχιτεκτονικής, άνθρωποι που περνούν τον καιρό τους συλλέγοντας δάκρυα. Στη Νότια Χίο τα πάντα μιλούν για το μαστίχι. Σε μια γλώσσα πανάρχαιη, μοναδική και μοσχοβολιστή. 

Τα Μεστά είναι το πιο καλοδιατηρημένο μαστιχοχώρι

Μια στρατιά κυρτωμένων γερόντων εξουσιάζει τη Νότια Χίο από την αρχαιότητα. Ρυτιδιασμένοι όσο δεν πάει, όχι απ' τον χρόνο, από τον άνθρωπο, σταλάζουν αέναα δάκρυα. Και πάνω από τα δάκρυα οι Χιώτες, κυρτωμένοι κι αυτοί για χατίρι τους, στήνουν γιορτή. Και τη ζωή τους ολόκληρη!

Τα μαστιχόδεντρα και η υπερπολύτιμη ρητίνη τους, το μαστίχι, ορίζουν, εδώ και αιώνες, τους κανόνες στη Νότια Χίο. Εδώ και πουθενά αλλού στον κόσμο ευδοκιμούν κι όσοι έτυχε ή επέλεξαν να κατοικούν πλάι τους δεν μπορούσαν παρά να εκτιμήσουν τη γενναιοδωρία της φύσης, και να την εκμεταλλευτούν βεβαίως, κατά το δοκούν.

Μυστηριακές νύχτες στον λαβύρινθο των Μεστών

Χάρη (και) στη μαστίχα η Χίος ήκμασε στο πέρασμα των αιώνων, πλούτισε, απήλαυσε ειδικά προνόμια, αλλά και κατέγραψε ιστορίες διεκδικήσεων, πολυεθνικών συμφερόντων, λαθρεμπορίου, ληστρικών επιθέσεων. Τις ακούς; Τις ψιθυρίζουν τα δέντρα, οι στίχοι των τραγουδιών, τα έθιμα, οι άνθρωποι με τη μοσχοβολιστή ανάσα που εδώ κάτω δεν έπαψαν ποτέ να συνεννοούνται με τη γη.

Τις διηγούνται οι βίγλες στις ακτές, τα κάστρα στους λόφους και τα περίφημα μαστιχοχώρια–καστροχώρια στις πεδιάδες, μια σπουδή στην οχυρωματική αρχιτεκτονική που δημιούργησαν με την επανακατάληψη της Χίου οι Γενουάτες, τον 14ο αιώνα, βαδίζοντας σε χνάρια πανάρχαια.

Εργα όλα ενός θαυμαστού αμυντικού σχεδιασμού και δικτύου επικοινωνίας από την εποχή που η εταιρεία Mahona των Giustiniani ανέλαβε την εκμετάλλευση του νησιού και φρόντισε πρώτα απ΄ όλα να προστατεύσει καλλιέργεια και καλλιεργητές, ήτοι τα συμφέροντά της.

Κι έφτιαξαν χωριά–κάστρα, αθέατα από τη θάλασσα, περιτειχισμένα από τους εξωτερικούς τοίχους των ίδιων των σπιτιών. Χωριά–λαβυρίνθους, με σπίτια που επικοινωνούσαν από τις ταράτσες, κτισμένα σε συμπαγή παράταξη γύρω από έναν πανύψηλο πύρο και γειτονιές-ζώνες αναχαίτισης.

Τα βλέπεις; Είναι το Πυργί, οι Ολύμποι, τα Μεστά, η Βέσσα. Τα μοναδικά που γλίτωσαν από τον μεγάλο σεισμό του 1881 που ισοπέδωσε τη Χίο. Αλλά όχι και τα μοναδικά μαστιχοχώρια αφού καμιά εικοσαριά ακόμη οικισμοί μετρούν τον χρόνο με τον κύκλο παραγωγής κι αναγνωρίζουν τις εποχές από τις ανάγκες της μαστίχας.


Το Πυργί των ξεστών
Κατηφορίζοντας από την πόλη προς τον Νότο, περνάς τον περίφημο Κάμπο, τα Καμπούσικα χωριά και το νοητό σύνορο βόρεια του οποίου η μαστίχα αρνείται να δώσει καρπό...

Από τα νοτιόχωρα δεν λείπουν οι παραλίες. Εδώ τα Δίδυμα

Αφιξη στα Αρμόλια, όπου σε υποδέχονται μια χούφτα εργαστήρια αγγειοπλαστικής, που παρά τον εμπλουτισμό του εμπορεύματος με κεραμικά εισαγωγής, παραμένουν εκπρόσωποι μιας μεγάλης παράδοσης και μιας τέχνης που ήκμασε από την αρχαιότητα χάρη στο αργιλώδες χώμα της περιοχής, τη Χία Γη.

Βόρεια, στην κορυφή του λόφου που οχυρώθηκε αρχικά από τους Βυζαντινούς, διακρίνεται το κάστρο των Απολιχνών. Το μονοπάτι που οδηγεί έως εκεί διαρκεί 20 λεπτά, η θέα όμως προς όλη σχεδόν την επικράτεια της μαστίχας σε αποζημιώνει και σου καθιστά σαφές γιατί οι Γενουάτες όχι μόνο το εξέλιξαν σε ισχυρό φρούριο αλλά το κατέστησαν και κέντρο διοίκησης των μαστιχοχωρίων.

Τα ξυστά «μιλούν» από μόνα τους στο ζωγραφιστό Πυργί

Οδηγώντας ελάχιστα χιλιόμετρα νοτιότερα φτάνεις στο φημισμένο Πυργί, το γνωστό και ως «ζωγραφιστό χωριό». Η είσοδος στον μεσαιωνικό οικισμό συνοδεύεται από επιφωνήματα... Τα περίφημα ξεστά ή ξυστά, είναι παντού· στους τοίχους των σπιτιών, στις καμάρες, στα μπαλκόνια, κάτω από τα μπαλκόνια. Στο βενζινάδικο, στην κεντρική εκκλησία, την τράπεζα, το φαρμακείο, ακόμη και στις τέντες! Καινούργια και παλιά και παμπάλαια σε ένα παζλ που προκαλεί ζαλάδα! 

Λένε πως το Πυργί είναι ένα από τα ομορφότερα χωριά της Ελλάδας – σίγουρα είναι από τα πιο ιδιαίτερα. Και μοναδικό βέβαια γιατί πού αλλού συναντάς τους τοίχους των σπιτιών καλυμμένους εξ ολοκλήρου από γεωμετρικά και φυσικά ασπρόμαυρα μοτίβα να υψώνονται πλάι σου σαν τραπουλόχαρτα για γίγαντες, όπως εμπνευσμένα τα παρομοίασε ο ελληνιστής Jacques Lacarriere;

«Τα ξεστά σχεδιάζονται από τους ντόπιους μάστορες–σοβατζήδες πάνω στον φρεσκοστρωμένο ασβέστη κι έπειτα ξύνονται με πιρούνι», θα σου πουν οι γνώστες και θα σε παραπέμψουν στην ιταλική τεχνική sgraffito.

Περπατάς μέσα στον μεσαιωνικό λαβύρινθο του Πυργίου, αναζητάς τα τμήματα του πάλαι ποτέ τεράστιου πύργου που ονομάτισε το χωριό και τους πολλούς, αξιόλογους ναούς, εισχωρείς σε θεόστενα δρομάκια, κρύβεσαι κάτω από καμάρες και σταυροθόλια - δεν το συνειδητοποιείς. Τα ξεστά υπερνικούν κάθε άλλη εικόνα ειδικά όταν στολίζονται από τις κόκκινες αρμαθιές, τα κρεμμύδια και τα ονομαστά πυργούσικα ντοματάκια.

Μονάχα όταν διακρίνεις τον, αμπαρωμένο εκτός τουριστικής σεζόν, βυζαντινό ναό των Αγίων Αποστόλων, ξεφεύγεις. Ο ναός-αντίγραφο της Νέας Μονής Χίου στέκεται με τον εντυπωσιακό κεραμοπλαστικό του διάκοσμο στην κατάληξη μιας μικρής σκοτεινής στοάς, και σε καλεί στο εσωτερικό του, να ξεκουράσεις επιτέλους το βλέμμα σου πάνω στις ζωηρόχρωμες, εξαίρετης τέχνης τοιχογραφίες του. 

Ο δάσκαλος Κ. Καλιμπέτης και οι μαθητές του Στ. Φλώρης, Κ. Γιαννάδης και Ειρ. Σινάνης, με τις τσαμπούνες τους στα Μεστά

Υπερπλήρης εικόνων, ζαλισμένος και πιθανόν μ' ένα αίσθημα εγκλωβισμού βγαίνεις στην κεντρική, μεγάλη πλατεία για μερικές ανάσες. Γρήγορα καταλαβαίνεις πως το Πυργί είναι το μεγαλύτερο και πιο ζωντανό χωριό της περιοχής. Η μέχρι πρόσφατα έδρα του δήμου Μαστιχοχωρίων σφύζει από ζωή κι οι Πυργούσοι σε πείθουν γρήγορα: είναι... ιδιαίτεροι κι αυτοί. Σαν το χωριό τους!

Για ακόμη μεγαλύτερες ανάσες θα οδηγήσεις νότια, εγκαταλείποντας για λίγο το κεντρικό (ο Θεός να το κάνει) οδικό δίκτυο. Η διαδρομή αγναντεύει θάλασσα, διασχίζει εκτάσεις μαστιχόδεντρων και σου δίνει δύο επιλογές. Δυτικά (δεξιά) οδηγεί προς την ωραία παραλία Βρουλίδια και τον επιβλητικό πύργο των Δοτιών όπου οι Γενουάτες συγκέντρωναν τη μαστίχα των γύρω χωριών, ανατολικά (αριστερά) στον όμορφο αρχαιολογικό χώρο του Εμπορειού, την αρχαία πόλη Λευκώνιο όπως εικάζεται.

Αν αντέχεις θα περπατήσεις το επίπονο ανηφορικό μονοπάτι για να δεις τις ανασυσταμένες οικίες που χρονολογούνται από τον 7ο π.Χ. αιώνα και στην κορυφή του λόφου τον ναό της Αθηνάς και την Ακρόπολη. Αν δεν χόρτασες «πληροφορία» θα συνεχίσεις στον Εμπορειό αναζητώντας το παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο και τα δυσδιάκριτα σημάδια που αποδεικνύουν τη μακραίωνη κατοίκηση της περιοχής.

Κι αν η «αρχαιολατρεία» σου φαίνεται πολλή για περίοδο διακοπών, το ράθυμο λιμανάκι του Εμπορειού με τα ουζερί, τα διάσημα Μαύρα Βόλια (ή Μαύρος Γυαλός) και η όμοιά τους διπλανή παραλία Φωκί θα σε επαναφέρουν πάραυτα σε ρυθμούς διακοπών.


Τα Μεστά είναι Μεστά!
Αντικρίζοντας τους Ολύμπους από τον κεντρικό δρόμο αμέσως αντιλαμβάνεσαι τον οχυρωματικό χαρακτήρα του οικισμού. Μπορεί το χωριό να έχει υποστεί πολλές σύγχρονες παρεμβάσεις, όπως και όλα τα μαστιχοχώρια, ωστόσο το τείχος που σχημάτιζαν τα ακραία σπίτια γίνεται, αν μη τι άλλο, αντιληπτό.

Σταυροδρόμι στοών στην είσοδο των Μεστών

Μόλις περάσεις την κεντρική πύλη, την Κάτω Πόρτα, όπως την αποκαλούν, θα παρατηρήσεις πως οι Ολύμποι τα έχουν όλα… Και πέτρινα σπίτια και τσιμεντένια, και χρωματιστά και σοβατισμένα και ετοιμόρροπα και αναστηλωμένα και ξυστά και καμάρες, και φυσικά έναν απολαυστικό δαίδαλο από δρομάκια.

Οι Λυμπούσοι δείχνουν ευχάριστοι άνθρωποι και θα σε καλοδεχτούν παρότι, όπως οι περισσότεροι Χιώτες, δεν σκοτίζονται ιδιαίτερα για τους τουρίστες. Δεν ισχύει, βέβαια, το ίδιο για τον Σπύρο Αρώνη που στεγάζει το ταβερνάκι του στον κεντρικό πύργο του χωριού (τον μοναδικό ουσιαστικά πύργο που σώζεται στα χωριά) και αν τύχει να τον συναντήσεις θα τα μάθεις όλα για το χωριό, θες δεν θες!

Βέσσα: Κάθε τι στα μεσαιωνικά χωριά είναι μελετημένο βάσει ενός άψογου σχεδίου που έφεραν οι Γενουάτες

Για τον ναό της Αγίας Παρασκευής με το παμπάλαιο τέμπλο, για το όμορφο Παρθεναγωγείο, για την Τράπεζα με τα πέτρινα τραπέζια την οποία οι Λυμπούσοι συνεχίζουν να χρησιμοποιούν στους γάμους, για το ιερό του Φαναίου Απόλλωνα, λείψανα του οποίου σώζονται στην ακτή νότια του χωριού, και φυσικά για το πανέμορφο επισκέψιμο σπήλαιο των Ολύμπων (ή Συκιάς) στον δρόμο προς την Αγία Δύναμη.

Ηδη χορτασμένος από τις υπέροχες εικόνες των μεσαιωνικών οικισμών θα φτάσεις στα Μεστά. Και τότε θα νιώσεις σαν να μην έχεις δει απολύτως τίποτα! Τα πάντα θα στριμωχτούν όπως όπως στη μνήμη σου, ως φευγαλέα ιδωμένα, αφήνοντας άπλετο χώρο στον υποδειγματικά διατηρημένο μεσαιωνικό οικισμό, σε ένα από τα ομορφότερα χωριά της Ελλάδας να ενεργοποιήσει κάθε σου αίσθηση.

Ο ναός της Αθηνάς στον αρχαιολογικό χώρο Εμπορειού

Τι να κάνεις; Να ανατριχιάσεις; Να σιωπήσεις μπρος στον ανοίκειο αρχιτεκτονικό οργασμό; Να ισοπεδωθείς ως ταπεινό ανθρώπινο ον μπρος στην άψογη οικιστική οργάνωση; Να υποκλιθείς. Και να το απολαύσεις όσο γίνεται περισσότερο. Να χαθείς στα καλντερίμια και τις στοές, να περάσεις κάτω από τις αλλεπάλληλες καμάρες, να παρατηρήσεις τις βότες και τα βοτάκια.

Να διακρίνεις το ορατό μέχρι σήμερα τείχος των τελευταίων σπιτιών και τους ακρογωνιαίους πύργους, να τρυπώσεις σε κάποιο σπίτι, να βγεις στην ταράτσα κι από εκεί να διασχίσεις όλο το χωριό όπως έκαναν κάποτε οι Μεστούσοι.

Η κ. Μαρία Γιαννίρη στους Ολύμπους

Να δεις την τεράστια εκκλησία–μουσείο των Ταξιαρχών, τη μεγαλύτερη της Χίου και καμάρι των ντόπιων που πήρε τη θέση του Γενουάτικου πύργου, να αφήσεις την κυρία Ειρήνη Σαραντινούδη να σου δείξει μία μία τις ιδιαίτερες εικόνες και τα κειμήλια. Να της ζητήσεις να σου ανοίξει τον Παλιό Ταξιάρχη για να δεις ένα από τα ομορφότερα ξυλόγλυπτα τέμπλα που έχεις αντικρίσει ποτέ κι έπειτα να καθίσεις στην πλατεία ακούγοντας τους νεαρούς Μεστούσους να εμφυσούν αέρα στις τσαμπούνες τους και ζωή στο χωριό.

Τέλος, να ευχαριστήσεις τον Θεό, τους ανθρώπους, την τύχη, κάποιον, τέλος πάντων, που ο δρόμος από την πόλη άργησε να φτάσει εδώ. Ηταν σωτήριο για τη διατήρησή τους όπως και οι αναστηλώσεις του τμήματος παραδοσιακών οικισμών του ΕΟΤ που έγιναν υπό τις οδηγίες του αρχιτέκτονα Αρη Κωνσταντινίδη τη δεκαετία του '70. Τι κι αν αυτό έφερε τουρισμό κι ο τουρισμός χαλάει πότε πότε την ατμόσφαιρα; Τα Μεστά είναι Μεστά!

Δύσκολα θα φύγεις από εκεί και έκτοτε δύσκολα θα συγκινηθείς με οτιδήποτε άλλο... Οι όμορφες παραλίες της Αποθήκας και της Μερικούντας θα προσπαθήσουν να σε ξελογιάσουν με κρυστάλλινα νερά και ειδυλλιακά ηλιοβασιλέματα και ο Λιμένας, το οργανωμένο λιμάνι των Μεστών, να σε δελεάσει με ολόφρεσκο ψάρι και ούζο, αρνούμενος να σου δώσει εισιτήριο αναχώρησης αφού προσωρινά δεν χρησιμοποιείται για ακτοπλοϊκή σύνδεση.

Η συμπαθητική Ελάτα θα κάνει μια τίμια, μα δίχως αποτέλεσμα, προσπάθεια αλλά ελάχιστα χιλιόμετρα μακρύτερα λίγο πριν ο κύκλος στα Μαστιχοχώρια ολοκληρωθεί, η Βέσσα που γενναία θα παλέψει να σε αφυπνίσει.

Είναι κι αυτή ένα πανέμορφο μεσαιωνικό χωριό κι ας μην είναι γνωστό. Με ωραία πέτρινα σπίτια, τόξα, ξεφτισμένα χρώματα στο σοβά ή κατευθείαν στην πέτρα και… αμφίβολη οικιστική εξέλιξη. Η αναβίωσή της είναι γεγονός, αλλά τα οικήματά της παρουσιάζονται σε δύο ακραίες εκδοχές, είτε σε ερειπιώδη μορφή να καταρρέουν είτε σε άψογες, καμιά φορά και υπερβολικές, αναστηλώσεις… 

Τα καλοκαίρια στην πλατεία των Μεστών δεν βρίσκεις άδεια καρέκλα

«Είδες; Ολο πέτρα!» θα σου πουν οι λιγοστοί κάτοικοι, «ενώ στο γειτονικό Λιθί έχει σοβάδες. Είναι πιο πολιτισμένα». Κάτι δεν καταλαβαίνεις, έτσι δεν είναι; Αναζητώντας απαντήσεις για τον πολιτισμό του σοβά θα επιστρέψεις στη μικρή πλατεία. Θα καθίσεις στο καφενεδάκι κάτω από τον σκιερό πλάτανο, θα ζητήσεις μαστίχα βυθισμένη στο κρύο νερό. Κάποιοι «εναλλακτικοί» περαστικοί θα υποστηρίξουν πως η Βέσσα είναι καλύτερη από τα... υπερτουριστικά Μεστά. Υπερβολές... Είναι πανέμορφη, αλλά είπαμε, σαν τα Μεστά πουθενά.

Ειδήσεις σήμερα

Μπείτε στην ομάδα μας στο Viber και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Ακολουθήστε μας στο Google News. Σχολιάστε στην σελίδα μας στο Facebook.

Ο Πολίτης είσαι εσύ. Γίνε συνδρομητής της εβδομαδιαίας έντυπης έκδοσης.